امشاسپندان

امشاسپندان یا اَمِشَه سپَنتَه جمع امشاسپند است که امشاسفند، اموسپند و امهوسپند نیز گفته‌اند. امشاسپندان از صفات پاک اهورامزدا هستند. این واژه به معنی جاودانان پاک یا مقدسان بی‌مرگ یا نامیرایان فزونی‌بخش است که از دو جز اَمِشَه به معنی جاودانی و بی‌مرگ و سپنته به معنی پاک و مقدس و فزونی‌بخش تشکیل شده‌است. در زبان اوستایی نام آنها بصورت امِشَه سپِنتَه آمده است. متون پهلوی نام آنهارا امشاسپندان ثبت کرده‌است.در هیچ جای گات‌ها به واژهٔ امشاسپند بر نمی‌خوریم ولی از همهٔ آنها کراراً به صورت مجردات و صفات اهورامزدا یاد شده‌است. این از خصایص دین زرتشتی است که هر یک از صفات خداوند، یکی از ایزدان نگهبان جنس بشر است.

رده بندی امشاسپندها

شش امشاسپندان عبارت‌اند از:

۱- وهمن یا وُهومَنَه یا بهمن به معنی اندیشه نیک است که در طرف راست اهورامزدا می نشیند و تقریباً نقش مشاور او را دارد.موکّل و پشتیبان حیوانات سودمند در جهان است.با انسان و اندیشه ی نیک انسان ارتباط دارد؛ چون مظهری از خرد آفریدگار است.زیرا از طریق اندیشه ی نیک است که به شناخت دین میتوان رسید.او اندیشه ی نیک را به ذهن ادمیان می برد و ایشان را به سوی آفریدگار رهبری می کند؛ و پس از مرگ نیز روانِ پارسایان را خوشامد میگویدو آنان را به بالاترین بخش بهشت رهنمون می شود.زردشت نیز از طریق او به درگاه اورمزد بار می یابد.همکاران او در میان ایزدان،ایزد ماه و ایزد گوشورن(ایزد موکّل بر چهارپایان)هستند ایزدان رام و سپهر و زروان نیز در زمره ی یاران او به شمار آمده اند.او گزارشی روزانه از اندیشه و گفتار و کردار مردمان تهیه میکند.این امشاسپند مذکر و رقیب اهریمنی او اکومن است.

۲- اشه وهیشته یا اَرته وهیشته یا اُردیبهشت به معنی اشه یا ارتی(راستی) است که زیباترین امشاسپندان و نمادی است از نظام جهانی، قانون ایزدی و نظم اخلاقی در این جهان.سخنِ درست گفته شده،آیین خوب برگزار شده،گندم بسامان رشد کرده و مفاهیمی از این نوع، نشانه ای از اردیبهشت دارند.او نیایش ها را زیر نظر دارد.آنانکه اریبهشت را خشنود نکنند از بهشت محرومند.این امشاسپند نه تنها نظم را در روی زمین برقرار می سازد،بلکه حتی نگران نظم دنیای مینُوی و دوزخ نیز هست و مراقبت می کند که دیوان،بدکاران را بیش از آنچه سزایشان است تنبیه نکنند.نماینده ی این جهانی او آتش است.از اوقات روز وقت نیمروز(رَپیثوین)به او تعلق دارد.یاران او ایزدان آذر،سروش،بهرامونَریوسنگ هستند.این امشاسپند مذکر و رقیب اهریمنی او ایندره است.

۳- خشتره وییریه یا خشَثرَه وَئیریه یا شهریور.به معنی شهریاری و سلطنت مطلوب است.او مظهر توانایی،شکوه،سیطره و قدرت آفریدگار است. در جهان مینُوی،او نماد فرمانرواییِ بهشتی و در گیتی نماد سلطنتی است که مطابق میل و آرزو باشد،اراده ی آفریدگار را مستقر کند،بیچارگان و درماندگان را در نظر داشته باشد و بر بدی ها چیره شود.همکاران او ایزد مهر،ایزد خورشیدو ایزد آسمان هستند و ایزدان هوم،بُرزایزد،اردوی سوره آناهیتاوسوک هستند.اوست که در پایان کار جهان همه ی مردمان را با جاری کردن فلزگداخته ای خواهد آزمود.رقیب اهریمنی این امشاسپندِ مذکر؛ساوول است.

۴- [سپنته آرمیتی|سِپَنت اَرمَیتی]] یا سپندارمذ. به معنی اخلاص و بردباریِ مقدس است. سپندارمد با نمادی زنانه، دختر اورمزد به شمار می آید و در انجمن آسمانی در دست چپ او می نشیند.چون ایزد بانوی زمین است،به چهارپایان چراگاه میبخشد.زمانی که پارسایان در روی زمین،که نماد این جهانی اوست، به کشت و کار و پرورش چهارپایان می پردازند یا هنگامی که فرزند پارسایی زاده میشود او شادمان میگردد و وقتی مردان و زنانِ بد و دزدان بر روی زمین راه میروند آزرده میشود.همانگونه که زمین همه ی بارها را تحمل می کند، او نیز مظهری از تحمل و بردباری است.یاران او در میان ایزدان؛اردوی سوره آناهیتاو ایزد بانوان دینواَرد/اَشی هستند.در دوران منوچهر زمانی که افراسیاب آب را از ایرانشهر بازمی دارد،سپندارمد به یاری منوچهر می آید.دشمن این ایزد مونث ناهیه/نانگهیثیه است.

۵- هـَئوروَتات یا خرداد. به معنی تمامیّت،کلیّتو کمال است و مظهری از مفهوم نجات برای افراد بشر.آب را حمایت می کند و در این جهان،شادابی گیاهان مظهر اوست.همکاران این امشاسپند مونث ایزد تیشتروبادوفروَهر پرهیزکاران هستند.در دوران حمله ی اهریمن آب را به یاری فروهرها میستاند.به باد میسپارد و باد آن را با شتاب به سوی کشورها می برد و به وسیله ی ابر می باراند.دشمن او تریز نام دارد.

۶- اَمِرِتات (امُرداد) یا مرداد. به معنی بی مرگی است و تجلی دیگری از رستگاری و جاودانگی.سرور گیاهان است.او گیاهان را برویاند و رمه گوسفندان را بیفزاید.او می کوشد که گیاهان پژمرده نشوند.همکاران او ایزدان رَشن،اَشتاد و زامیاد هستند.این امشاسپند مونث است و زریز دشمن اهریمنیِ اوست.

لازم به ذکر است که در برخی از ادبیات دینی، امشاسپندان در جهان مادی دارای نقشی به عنوان نگهبان شش گروه از آفریده‌های جهان هستند:وهمن نگهبان جانوران سودمند، اشه وهیشه نگهبان آتش، خشتره وییریه نگهبان فلزات، سپنته آرمیتی نگهبان زمین، هیوروتات نگهبان آب، امرتات نگهبان گیاهان. همچنین در متون مزدیسنایی متأخر امشاسپند هفتمی که سروش است نیز به شمار امشاسپندان افزوده شده‌است، اما در متون اوستایی سروش از رده امشاسپندان نیست. سرَوشَه یا سروش به معنای اطاعت یا انضباط، یکی از محبوب ترین چهره های دین زردشتی است.این ایزد در همه ی آیین های دینی حضور دارد،زیرا او در نیایش ها و سرودهای مردمان جای دارد و خدایی است که نیایش ها را به بهشت منتقل می کند.سروش را در سرودش به عنوان سَروَر منایک دینی به یاری می خوانند و از آن جا که مناسک زردشتی نیروی موثری است که بدی را نابود می کند،از این رو،سورش نیز چون جنگجوی مسلّح و بهترین در هم کوبنده ی دروغ توصیف شده است. با تبر جنگی اش کاسه ی سر دیوان را خرد می کند و به ه=اهریمن ضربه می زند.دشمن و رقیب اهریمنیِ او اَیشمَه/خشم است.سروش جهان را در شب هنگامی که دیوان این سو و آن سو پرسه میزنندپاسداری می کند.او نخستین کسی بود که گاهان را بر خواند و برسُم را گسترد و دعاها را تقدیم اهورامزدا کرد.سروش کسی است که روان را پس از مرگ خوشامد می گوید و از آن مراقبت می کند.همراه با مهر و رشن بر داوری روان ریاست دارد.در دین زرتشتی که بیانگر عرصه‌ای از نبرد حق علیه باطل است در برابر امشاسپندان که فروزه‌های نیک خدا بشمار می‌روند ردیفی از دیوان نیز وجود دارد که صفات انگره مینو بوده و به جنگ علیه امشاسپندان و کلیه مخلوقات آفرینش خدایی می‌پردازند. اهریمن که خالق شر است خلقت زیان بار دارد و گروهی از دیوهای کماره را برای برابری مقابل امشاسپندان از وجود خود صادر می‌کند. این دیوها که صفات اهریمن هستند وظیفهٔ مقابله با تمامی آفرینش اهورایی را دارند. پایین‌تر از دیوهای کماره گروهی دیگر از دیوان نیز وجود دارند که برابر ایزدان دیگر می‌ایستند.

شش سردیو(به قولی هفت سردیو) در مقابل امشاسپندان هستند که به ترتیب عبارتند از:

اکومن (اَکه مَنه):دشمن بهمن است و مادی است از بداندیشی و آشتی ناپذیری.او پیام آور اهریمن است.

ایندرَه ( اِندَر): دشمن اردیبهشت است.در آثار ودایی نام خدایی بسیار نیرومند است و بیشتر صفات او به ایزد بهرام و تعدادی از صفاتش به مهر منتقل شده است و خود در باورهای ایرانی به صورت دیوی در آمده است که آفریدگان را از نیکویی کردن بازمیدارد.او ضد نظم و ترتیب است.تحت تاثیر تفکرات روحانیان ساسانی، این صفت را هم به او نسبت داده اند که مانع کُستی بستن می شود.

ساوول: (سَروَه) دشمن شهریور است و نمادی از شهریاری بد و ستمکاری.احتمالاً همان رودرَه سَروَه خدایی از تبار دَئِوَههای هندی بوده است که در ایران، شهریاری بد و ظالم را تجسم می بخشد.

ناهیه (نانگهیثیه): دشمن سپندار مذ که افربدگان را از قانع بودن باز می دارد و آنان را ناراضی می سازد.احتمالاً تجسم ناستیه خدایی از دَئِوِه های هندی است. گاهی ترومد را که یکی از دیوان نشان دهنده ی غرور و نخوت است بدلی از ناهیه دانسته اند.

تَیریز ( تئیری): دشمن خرداد که گیاهان و دامها را به زهر می آمیزد.

زَیریز (زئیری): دشمن امرداد که زهر میسازد.

امشاسپندان در تقویم زرتشتی

در تقویم زرتشتی شش روز از روزهای ماه و شش ماه از دوازده ماه سال بنام هرکدام از شش امشاسپند نامگذاری شده‌است.

۱- بهمن : روز دوم – ماه یازدهم

۲- اردیبهشت : روز سوم – ماه دوم

۳- شهریور : روز چهارم – ماه ششم

۴- سپندارمذ (اسفند) : روز پنجم – ماه دوازدهم

۵- خرداد : روز ششم – ماه سوم

۶- امرداد : روز هفتم – ماه پنجم

امشاسپندان شش فروزه اهورامزدا هستند که هر کدام دارای مفهومی است که بخشی از عظمت خداوند یکتا را به آدمی می‌شناسانند و با شناخت و پیروی از این مفاهیم و ایزدان می‌توان اهورا مزدا را درک کرد. همچنین گفته شده‌است به شش ایزد(فرشته) + اهورا مزدا(خدا) گفته می‌شود. مطابق باورهای مذهبی زرتشتی، امشاسپندان، خداوند را در زمین برای گسترش صلح و عدالت یاری می‌کنند و هرکدام مسئولیت محافظت از چیزی را بر عهده دارند .امشاسپندان که واسط بین خالق و مخلوق هستند راهبر نیکوکاران به بهشت نیز بشمار می‌آیند. ویژگی امشاسپندان به گونه‌ای است که به مجردات معنوی و اخلاقی دلالت داده‌شده و گاهی مفهومی انتزاعی را در بر می‌گیرند.گاهی در تفسیرهای جدید دینی امشاسپندان را صفات اهورامزدا دانسته‌اند. در عقاید امروزی زرتشتیان امشاسپندان مفهوم اساطیری خود را ندارند و تنها بعنوان صفات و فروزه‌های اهورامزدا نامشان یاد می‌شود.در جهان‌بینی مذهبی زرتشتی اندیشه ی نیک و خرد (وهومن یا بهمن)، راستی، و داد و قانون ( اشاوهیشتا یا اردیبهشت)، نیروی پسندیده اهورایی (خشترا یا شهریور)، مهر و مدارایی افزاینده (سپنتا آرمیتی یا سپندارمزد) پایه های دین است که انسان را به خودشناسی و رسایی (ه-اُروتات یا خرداد) و جاودانی (امرتات یا امرداد ) می رساند. .نام‌های امشاسپندان اولین بار در گاهان زرتشت در یسن هپتنگهایتی یسن ۹ بند ۳ برده می‌شود. این نام‌ها که در آئین کهن ایران پیش از زرتشت هرکدام نام خدایی جداگانه بوده‌اند توسط زرتشت به صفات خدا معرفی شدند. درواقع زرتشت برای بیان صفات اهورامزدا نام امشاسپندان که نامی آشنا برای جامعه آن زمان بود را بکار برد. بهر حال پس از زرتشت که امشاسپندان را تنها به عنوان نیروهای خدا معرفی کرده و در متون متاخر این فروزه‌ها تاحدی شخصیت ویژه گرفته و حالتی اسطوره‌ای‌تر به خود گرفتند.