سکه های ساسانی

سکه های ساسانیان از موادی گرانی مانند طلا و نقره و مس و برنج ساخته می شد که این سکه ها امروزه مدرک گرانبهایی از تاریخ فرهنگ و هنر ایران در زمان ساسانیان به شمار میرود و ارزش آنها مانند کتیبه ها و نقش برجسته های تاریخی می باشد.همانطوری که نگاره های سنگی ساسانیان وقایع تاریخی زمان خود رابه خوبی منعکس کرده اند، سکه ها نیز هنر و فرهنگ تمدن این سلسله رابه طور کاملتر و دقیق تری به ما می نمایاند.سکه‌های طلا را دینار و نقره را درهم می‌گفتند.سکه های نقره را دراخم نیز میگفتندکه در زبان عربی درهم گفته میشد.

وزن یک درهم ۴ گرم بود.سکه‌های نقره‏ علاوه بر درهم ، شامل ۴ درهمی و نیم درهمی و یک ششم درهمی که دانگ نامیده‏ می‏شد، بوده‏ اند.اشکانیان در مدت چهار قرن فرمانروایی تنها به ضرب سکه‌های نقره اکتفا نمودند اما اردشیر یکم برای رقابت با رومیان و نمایش قدرت سیاسی و اقتصادی اقدام به ضرب سکه‌های طلا دینار نمود و سنت هخامنشی را دوباره زنده کردند. وزن این سکه‌های طلا هم وزن طلای رومی بود .وزن سکهٔ زر معمولی که از زمان اردشیر اول تا شاپور سوم ضرب‏ می‏شد، بین ۷ تا ۷٫۴ گرم بود اما بعد ها وزن سکه های طلا مختلف بود و بالا و پایین میشد.از جهتی هم از جهت نظامی بود زیرا که تحریکات نظامی درمناطق کوشان و شمال هنودستان که ضرب سکه طلا در انها معمول بود عمدتاً فقط با طلا می‏توانست به راه انداخته شود.سکه های برنز و مسی و آلیاژی از قلع و سرب  هم در زمان ساسانیان ضرب میشد که سکه های مسی به ندرت سالم مانده اند که وزن سکه های بزرگ مسی حدود ۱۶ گرم بوده است.بر روی سکه‌های ساسانی تصویر شاه دیده می‌شود که تقریباً همیشه صورت او به سوی راست است. هر شاه دارای تاج مخصوص به خود بوده اما بعضی از شاهان دارای چند تاج مختلف بوده‌اند. گاه در سکه‌های ساسانی نقش شاهنشاه و جانشین او و یا تصویر سه‌گانه، شاهنشاه، بانوی بانوان و جانشین شاهنشاه نقش می‌شد که این ترکیب تنها ویژهٔ سکه‌های بهرام دوم است.این سکه ها از لحاظ طرح و نقش از تنوع زیادی برخوردارند و نشان دهنده چهره واقعی پادشاهان ساسانی، وضع لباس، طرز آرایش مو و ریش و وسایل زینتی آنان می باشند.در پشت سکه، آتشدانی تصویر شده‌است که شعلهٔ آتش در آن نمایان است. در دو سوی آتشدان تصویر شاه و ملکه یا شاه و ولیعهد و یا شاه و یکی از ایزدان زرتشتی میترا و آناهیتا دیده می‌شود اما در اواسط دورهٔ ساسانی به بعد دو موبد در دو سوی آتشدان دیده می‌شوند.پشت سکه های اردشیر یکم و شاپور یکم و شاپور دوم نقش اهورا مزدا دیده می شود.در پشت سکه های هرمز یکم و بهرام یکم و بهرام دوم نقش میترا دیده می شود.بر پشت سکه های نرسه شاپور سوم نقش آناهیتا دیده می شود.بر پشت سکه های بهرام دوم و هرمز دوم و یکی از انواع سکه های شاپور یکم تصویر ورثرغن یا بهرام(از ایزدان ایرانی) دیده می شود.

سکه متعلق به هرمز دوم، تصویر ایزدان (احتمالاً اهورامزدا) در میان آتش دیده می‌شود.

بر روی سکه‌ها نام شاه و عناوین او ذکر گردیده‌است. از زمان قباد یکم از ۴۸۸ تا ۵۳۱ میلادی به بعد فقط نام شاه و پس از آن کلمهٔ ابزون (افزون) ذکر می‌شود و در زمان خسرو پرویز از ۵۹۱ تا ۶۲۸ (میلادی) کلمهٔ خوره (فره) نیز بدان افزوده می‌گردد. در زمان همین شاه گاهی کلمهٔ اَبد (شگفت) نیز ضرب شده‌است. در پشت سکه‌های نخستین شاهان ساسانی کلمه آدُر (آذر، آتش) به اضافهٔ نام شاه ضرب می‌شده و از زمان بهرام پنجم از ۴۲۱ تا ۴۳۹ (میلادی) فقط نام شاه ذکر گردیده‌است. محل ضرب سکه تا زمان بهرام چهارم از ۳۸۸ تا ۳۹۹(میلادی) ذکر می‌گردد و از زمان این شاه و جانشینان او یزدگرد یکم و بهرام پنجم نام محل به صورت خلاصه می‌آید. از زمان پیروز یکم از ۴۵۹ تا ۴۸۴ (میلادی) به بعد تاریخ سلطنت بر روی سکه‌ها ثبت می‌شود و از زمان جاماسب ۴۹۷ (میلادی) به بعد تاریخ ضرب سکه ذکر می‌گردد.خط پهلوی به کار رفته در سکه‌ها تا زمان خسرو انوشیروان از ۵۳۱ تا ۵۷۹ (میلادی) به خط پهلوی منفصل (خط کتیبه‌ای) است و از این زمان به بعد به خط پهلوی متصل شبیه می‌شود.در زمان ساسانیان کوشان یکی از ایالت های ایران بود که در زمان سلطنت بعضی از پادشاهان جانشینان آنها عنوان بزرگ کوشانشاه  را داشتند و سکه های کوشانی ساسانی را رواج دادند.سکه‌های معروف به سکه‌های کوشانی–ساسانی و یا سکایی–ساسانی که از طرف نواب سلطنت قسمت شرقی دولت ایران (خراسان) ضرب شده، حاکی از اینست که تا زمان بهرام دوم این ایالت بزرگ در زیر فرمان یکی از شاهزادگان خانوادهٔ سلطنتی ملقب به کوشانشاه بوده‌است.نام هرمزد و پیروز در آخرین انواع سکه‌های کوشانی-ساسانی دیده شده‌است.

هرمز یکم در یک سکه کوشانی ساسانی

با انقراض سلسله ساسانی و استیلای اعراب بر ایران سکه‌های ساسانی تا سال ۶۵ هجری ضرب شده و رواج داشتند این سکه‌ها اغلب به تصویر خسرو پرویز و یزدگرد سوم مزین بوده و در روی سکه نام حاکم عرب با خط پهلوی (بجز حجاج بن یوسف که نامش به خط عربی نوشته شده) و در حاشیه خارجی سکه شعارهای دینی به خط عربی نوشته شده‌است. این سکه‌ها به عرب ساسانی مشهورند.

یک سکه عرب ساسانی

پس از سقوط دولت ساسانی یک از خاندان های بزرگ در شمال ایران به نام گاوبارگان حکومت می کردند و خود را از نسل ساسانیان و منصوب شده توسط یزدگرد می دانستند که این سلسله به مدت ۱۱۹ سال بر طیرستان حکومت کردند نخستین شاه این سلسله گیل فرزند گیلانشاه بود که به ترتیب فرزندش دابویه، فرخان، اسپهبد دازمهر و آخرین آنها خورشید بود که در این مدت به ضرب سکه های یزدگرد و خسرو پرویز مبادرت می ورزیدند و از خود نیز سکه های زیبایی به یادگار گذاشته اند. این خاندان اصیل بیش از یک قرن در مقابل حمله تازیان مقاومت کرده و از قلمرو خود دفاع نمودند و اسلام را نپذیرفته بر آئین نیاکان خود باقی بودند. در زمان فرخان که تازیان به او لقب (ذوالمناقب) داده بودند خلفای اموی بارها قصد تصرف تبرستان را کردند اما او همیشه پیروز جنگ بود، وی یزید بن مهلب سردار تازیان در زمان حکومت سلیمان عبدالملک را به سختی شکست داد و مجبور به عقب نشینی کرد. تا اینکه بعدها در زمان خلفای عباسی در حکومت خلیفه وقت منصور عباسی، مهدی فرزند منصور با نیرنگ در قلمرو خورشید نفوذ کرد و سپاهیان عباسی به تبرستان راه یافتند و در جنگی نا برابر سپاه خورشید شکست خورد و دروازه های طبرستان گشوده شد سپاهیان عباسیان همه جا را غارت کردند تمامی مردان را کشتند زنان و دختران را ربودند و تبرستان را با خاک یکسان نمودند در این اثنا خورشید در گیلان سپاهی را گرد آورد و به قصد پس گرفتن تبرستان دوباره بدانجا روی آورد اما در راه خبر یافت که زنان و دختران خاندان او را به بغداد بردند و جوانان را کشتند وی این خبر را نتوانست تحمل کند و از شدت اندوه با زهر به زندگی خود خاتمه داد. این واقعه در سال ۷۶۱ میلادی اتفاق افتاد.بعد از گاوبارگان حکام خلفا به مدت ۳۵ سال دیگر یعنی تا ۱۴۴ طبرستانی به رسم آنان سکه زدند و سکه های طبرستان همچنان شکل سکه‌های ساسانی را داشت  که این روش تا زمان هارون الرشید خلیفهٔ عباسی زمان خلافت از (۱۷۰ تا ۱۹۳ هجری خورشیدی) ادامه داشت.

سکه‌ها به تفکیک شاهان

بیشتر پادشاهان ساسانی برای خود سکه ضرب کردند که روی آنها تصاویر خود را حک کرده اند اما تعدادی از پادشاهان ساسانی سکه ضرب نکردند و شاید دلیل آن کوتاهی زمان حکومت بوده است.در زیر نام تمام پادشاهان ساسانی با سکه هایی که ضرب کرده اند را قرار دادیم.

نام پادشاهان	سال های حکوت(میلادی)	تصویر سکه
اردشیر اول مؤسس سلسله ساسانیان	241-224
شاهپور اول	272-241
هرمز اول	۲۷۳-۲۷۲
بهرام اول	۲۷۶-۲۷۳
بهرام دوم	۲۹۳-۲۷۶
بهرام سوم	۲۹۳	–
نرسی	۳۰۲-۲۹۳
هرمز دوم	۳۱۰-۳۰۲
آذر نرسه	۳۱۰	–
شاهپور دوم	۳۷۹-۳۱۰
اردشیر دوم	۳۸۳-۳۷۹	–
شاهپور سوم	۳۸۸-۳۸۳
بهرام چهارم	۳۹۹-۳۸۸
یزدگرد اول	۴۲۱-۳۹۹
بهرام پنجم	۴۳۹-۴۲۱
یزدگرد دوم	۴۵۷-۴۳۹
هرمز سوم	۴۵۹-۴۵۷	–
پیروز اول	۴۸۴-۴۵۹
بلاش	۴۸۸-۴۸۴
قباد اول-دور اول سلطنت	۴۹۷-۴۸۸
جاماسب	۴۹۹-۴۹۷
قباد اول-دور دوم سلطنت	۵۳۱-۴۹۹
خسرو اول یا خسرو انوشه روان ( انوشیروان عادل )	۵۷۹-۵۳۱
هرمز چهارم	۵۹۰-۵۷۹
بهرام چوبین	۵۹۱-۵۹۰
خسرو پرویز	۶۲۸-۵۹۱
قباد دوم	۶۲۸
اردشیر سوم	۶۳۰-۶۲۸
شهر براز	۶۳۰
خسرو سوم(بین تاریخ‌نگاران و سکه‌شناسان در نشستن او به تخت اختلاف نظر وجود دارد.)	۶۳۰	–
جوانشیر	۶۳۰	–
پوراندخت دختر خسرو پرویز	۶۳۱-۶۳۰
پیروز دوم	۶۳۱	–
آزرمیدخت دختر خسرو پرویز(در این سکه خصوصیات سکه‌ها از نظر صورت و لباس و تاج و عناصر پشت سکه عیناً شبیه سکه خسرودوم است. )	۶۳۱
هرمز پنجم(بین تاریخ‌نگاران و سکه‌شناسان در نشستن او به تخت اختلاف نظر وجود دارد.)	۶۳۲-۶۳۱	–
خسرو چهارم(بین تاریخ‌نگاران و سکه‌شناسان در نشستن او به تخت اختلاف نظر وجود دارد.)	۶۳۱	–
خسرو پنجم	۶۳۱	ـ
یزدگرد سوم آخرین شاه ساسانی	۶۵۱-۶۳۲