قوم تالش و زبان تالشی – زبان اوستایی و زبان تالش

گردآورنده و نویسنده: ضیاء – ط

تالشان و زبان تالشی :

استرابو دانشمند شناخته یونانی که کتاب خود را در جغرافی در دو هزار سال پیش نوشته ، در گفتگو کردن از (( ماد آتورپاتی )) که خواستش آذربایجان کنونی است ایلهای کوه نشین آنجا را بدینسان نام می برد : کُرتیان ، آماردان ، تاپوران ، کادوسیان . از این چهار ایل سه تای نخست شناخته می باشد و از هر کدام کم و بیش آگاهی در میان می باشد . لیکن از کادوسان یا کادوسیان که به نوشته همان دانشمندان تیره ای بزرگ و نیرومند و نامدار می بوده اند ، نام و نشانی دیده نمی شود . (۱).

گیرشمن در تاریخ ایران می نویسد : داریوش دوم ( ۴۲۴-۴۰۵ ق.م ) در اواخر عمر رهبری نبرد با کادوسی ها cadusiens را بر عهده گرفت و اندکی بعد هم مُرد و تاج سلطنت را برای پسر ارشدش اردشیر دوم بر جای نهاد . ( بین اردشیر دوم ۴۰۵-۳۵۹ ق.م نیز با کادوسیان جنگی در می گیرد که نتیجه خاصی ندارد . ) اردشیر سوم ( ۳۵۹-۳۳۸ ق.م ) با قاطعیت هر چه تمام تر ، کادوسی ها را سرکوب کرد و قیام ساتراپ ها را فرو نشاند . (۲).

این بی گفتگو است که نشیمن کادوسیان در کوهستان شمال شرقی آذربایجان ، در آنجا می بوده که اکنون نشیمن تالشان است . می باید گفت : نه کادوسیان از میان رفته اند و نه تالشان از جایی دیگر به جای ایشان آمده اند . این تالشان فرزندان و بازماندگان همان کادوسان می باشند و نام (( تالش )) دیگر شده از نام (( کادوس )) می باشد . (۳).

دکتر سیروس ایزدی نیز در کتاب مجموعه مقالات خود نوشته ای را با عنوان " پدید آمدن دولت ایران هخامنشی " از " ای . و . پیانکف – I.v. pyankov ترجمه کرده است ، که در قسمتی از آن این گونه آمده است : کورش با کادوسی ها دارای مناسبات اتحادی بود . این نکته را تنها " کِتسی " خبر می دهد و می گوید هنگامی که کورش هنوز در درگاه آستیاگ ( پادشاه ماد ، پسر هووخشتره ) بود ، پادشاه ماد او را نزد کادوسی ها فرستاد تا با فرمانروای آنها درباره ی اتحاد به توافق برسد و می نماید کورش کادوسی ها را به سوی خود می کشاند و در پی آن ، در دَمِ سرنوشت ساز پیکار با آستیاگ ، می توان اندیشید که چشم به راه دریافت یاری از آنها بوده است . دشوار است بگوییم که این نکته تا چه اندازه پاسخگوی واقعیت است . تنها ، گمانی نیست بر اینکه خودِ ویژگیِ مناسبات کادوسی ها با شاه ، حال و روز دوران کتسی را برای او تصویر می کند . درست ، به هنگام آمدن کتسی به دربار اردشیر دوم ، این پادشاه علیه کادوسی ها که از او فرمان نمی برده اند ، لشکرکشی کرده و با آنها پیمان اتحاد بست . در دورانی آغازین تر ، حال و روز به گونه ای دیگر بود . در روزگار داریوش یکم ، کادوسی ها ( در ساختار ساتراپی یازدهم ، پیرو نوشته هرودت ) از اتباع شاهنشاهِ پارس بودند . (۴).

زبان تالشی در داخل گروه شمال غربی زبانهای ایرانی از ویژگی مشخصی ، بخصوص از لحاظ لغات برخوردار است که اولین کسانی را که به این زبان علاقه مند شده اند به تعجب انداخته است . هر چند که خانیکوف برعکس این زبان را « لهجه ای … کاملاً همان لهجه گیلکی » می داند ! در حقیقت زبان تالشی زبانی واسطه ای بین گیلکی و تاتی می باشد که به تاتی نزدیکتر است و زبان تاتی کُلور به آسانی توسط تالشهای شاندرمن و بالعکس یاد گرفته می شود . (۵).

تالشی در جمهوری آذربایجان ، در دشت لنکران و مناطق کوهستانی غرب آن رواج دارد . خارج از مرزهای اتحاد شوروی ( سابق ) ، تالشی در مناطقی در شمال غربی ایران ، در ساحل دریای خزر و در مرز ایران و شوروی ( سابق ) نیز رایج است . عده تالشی زبانان در ۱۹۷۶ در حدود ۲۲۰۰۰۰ تن بوده که ۱۵۰۰۰۰ تن از آنان در اتحاد شوروی ( سابق ) ساکن بوده اند . تالشی دنباله یکی از گویشهای ایرانی شمال غربی است که در ادوار گذشته در آذربایجان رواج داشته اند . دوبیتی هایی که در منطقه اردبیل به دست آمده اند و به قرن دهم .ه / شانزدهم .م ، تعلق دارند به یکی از این گویشها سروده شده اند . تحلیل این دوبیتی ها ( توسط ب.و. میلر ) نشان داده است که گویش اردبیلی در قرن دهم / شانزدهم دارای ویژگیهایی است که آن را به تالشی کنونی بسیار نزدیک می کند . (۶).

زبان اوستایی :

( کتاب ) اوستا ، مواد زبانی بسیار غنیی را تشکیل می دهد . با این همه مطالعه این سند بسیار مهم برای تحقیقات زبان شناختی دارای اشکلات زیادی است . اوستا مجموعه ای از کتابهای مقدس ، حاوی سرودهای مذهبی و نهادهای اقوام ایرانی زبان در دنیای باستان است . بخشهای مختلف آن در دوره ها و مناطق مختلفی و در میان قبایل و اقوام مختلف ایرانی زبان تألیف شده است . قدیمی ترین قسمت های آن ( از نظر محتوا ) ، یعنی سرودهایی که در ستایش خدایان طبیعت سروده شده ( یشتها ) ، احتمالاً در هزاره دوم ق.م سروده شده اند . (۷).

پیش از این در خصوص زبان اوستا اختلاف داشتند . برخی آن را از مشرق و برخی دیگر از شمال غربی ایران تصور می کردند . از قدیم به واسطه موجود بودن خطوط میخی هخامنشیان و مقایسه آنها با زبان اوستا ثابت بود که زبان مقدس متعلق به جنوب غربی ایران نمی باشد . در این اواخر به واسطه خطوطی که در تورفان ( وادی تورفان Turfan در ناحیه کوهستانی تیانشان Tian-šan در شمال شرقی ترکستان چین واقع است . قسمتی از کتاب شاپورگان مانی که غالباً مورخین عرب و ایرانی از آن اسم برده اند « شابرقان » در وادی مذکور پیدا شد ) ، پیدا شد یقین گردید که زبان اوستا با زبان سُغدوختُن و یا مشرق ایران تفاوت کلی دارد . بنابراین امروز شکی نماند از آنکه زبان اوستا متعلق به مغرب ایران باشد . (۸).

منطقه تالش و آذربایگان :

بنا به گفته پژوهش گران و محققان و زبان شناسان ایرانی و خارجی ، زبان مردم آذربایگان قبل از هجوم تُرکان سلجوقی و مغولان ، زبان آذری ( آذری باستان ؛ تاتی – تالشی ) بوده است . و زبان مردم آذربایگان با تحقیقات جدید نشان داده شده است که بسیار شبیه زبان تالشی – تاتی بوده ؛ در واقع شاید بتوان گفت گویشی از زبان تاتی – تالشی بوده و اکنون برای نام گذاری آن از زبان تاتی یا زبان آذری باستان استفاده می شود .

کیامهر فیروزی می نویسد : سال ۴۳۱ هجری ، نقطه عطفی است در آغاز دگر گشت زبان مردم آذربایجان . چه آنکه یورش ترکان سلجوقی در همین سال اتفاق افتاد . (۹).

کسروی می گوید : آذری یکی از نیم زبانهای بزرگ و ریشه داری همچون کردی و مازندرانی و تالشی و گیلانی و مانند اینها بوده و در سراسر آذربایجان سخن گفته می شده و آن جز شاخه ای از زبان ایران نبوده . (۱۰).

بابک خرمدین – منطقه تالش – منطقه آذربایگان :

بزرگ مردانی نیز از ایران زمین بوده اند که جنبش های ملی و عدالتخواهانه را علیه حکام غاصب و نژاد پرست عباسی رهبری می کردند . آنها به پیکار مسلحانه ی فعال علیه ستم بیدادگرانه ای که بنیادش بر نابرابری و زور بود دعوت می کردند . بزرگ ترین شورش خرمدینان « سرخ » جنگ بزرگ کشاورزان به رهبری بابک بود که در کوههای تالش آغاز گردید و در باختر ایران تا اصفهان و کرمان گسترش یافت . افواج خرمدینان ، بارها ارتش بزرگ خلیفه را درهم شکستند . این قیام تکانی سخت به خلافت داد . تنها خلیفه معتصم ۸۳۳-۸۴۲ میلادی ، با بازسازی ارتش و گماردن افشین – فئودال آسیای میانه – در رأس آن ، به چرخشی در جنگ کامیاب گردید . فئودال های متحد بابک ، در این هنگام به او خیانت کردند و با فرا چنگ آوردن زمین های تازه ، با خلیفه از در آشتی در آمدند . در ماه اوت سال ۸۳۷ میلادی ، واپسین دژ خرمدینان – دژ بذ در کوههای تالش – پس از یک سال محاصره ، سقوط کرد . بابک که نزد یک شاهزاده ی آلبانی ( = ارانی = آذربیجان امروز قفقاز ) گریخته بود ، از سوی او به خلیفه تحویل داده شد و به قتل رسید .

بابک ، از نام خودش و نام همسرش – خرمه – و نام سپهسالار و سرهنگش – آذین – که نام هایی ایرانی است ، آویختگی ملی اش روشن است . در تواریخ آمده است که پدر بابک از جایی در نزدیکی تیسفون بود و سپس به مرز و خطه ی آذربایجان رفت . ابتدای کار خرمدینان یعنی شورش آنها علیه سلاطین بنی عباس ، به نوشته ی " مجمل فصیحی " در اصفهان بوده و باطنیان نیز با آنان یکی شدند و پس از شکست و ناکامی به سوی جبال رفتند و قیام بابک در ادامه ی آن شورش ، سالها پس از آن آغاز شد . بابک در جنگ با خلفای عباسی از تالش و ارمنستان تا اصفهان و کرمان را تصرف کرده و بارها لشکریان غلامان ترک مزدور خلیفه و نیز عرب ها را در هم شکسته بود ، تا اینکه خلیفه معتصم ، یک فئودال زرتشتی – افشین اسروشه ای* – را مأمور جنگ با او کرد . (۱۱).

ماجرای گفت و گوی بابک با معتصم عباسی و اعدام بابک :

بابک در عین بزرگ منشی و شجاعت ، در مقابل معتصم به زانو ننشست و تعظیم نکرد و چون علت را پرسیدند با زبان شیوای آذری ( تالشی – تاتی ) چنین گفت : (( چاما سَرزَمینه مَردَکان ، کُرنِششان آموتَه نیِه )) یعنی : ( مردان سرزمین من ، کرنش و تعظیم را نیاموخته اند ) . وقتی که یک دستش را قطع کردند ، با دست دیگر ، خون خود را به صورتش مالید و چون علت را پرسیدند ، گفت : (( وقتی خون چاما بَدنِک بیشی ، چاما دیم زَردَ آبی ، خونَم چمَن دیمَک آسو ، که چِمَن زَردَ دیمَک بینا مَرگَکِ نَتَرسِرَم )) یعنی : ( وقتی که خون از بدن برود ، صورت به زردی گراید ، صورتم را با خون رنگین کردم که بواسطه زردی صورتم تصور نکنید که از مرگ می ترسم ) . نوشته اند وقتیکه دست دیگرش را قطع کردند ، هیچ اعتراض نکرد و دم برنیاورد . مرگ بابک ، آتش استقلال طلبی ایرانیان را خاموش نکرد و پس از سالیانی نه چندان دور ، استقلال ایران محقق شد ، اما نام بابک خرمدین همچون ستاره ای بر تارک تاریخ ایران درخشیدن گرفت . (۱۲).

تطبیق واژه هایی از زبانهای اوستایی و تالشی

زبان اوستایی ، تالشی آستارا ، تالشی رضوانشهر

فارسی	اوستایی	تالشی ( آستارا )	تالشی ( رضوانشهر )
آن ، آن سو ، آنجا	اَواَ – ava	اَواَ – ava ؛ ایو – ayo	اَور – avar ؛ اگنی – ageny
من	اَزِم – azem	اَز – az	اَز – az
چشم	اَش – aš ؛ چشمان – čašman ؛ دائمن – daēman	چَش – čaš	چَش – čaš
ما	اَهمه – ahma	اَمه – ama	اَمه – ama
بیهوده ، بی ارزش	آدَرَ – ādara	هَدَره – hadara	ددار- dadār
چربی	آزوتَی – āzutay ؛ پیوَه – pivah	پی – pi	اوزینه – uzyna
گاو نر	اوخشَن – uxšan	وِشَن – vešan	وشَن – vešan
کارد ، چاقو	کارِتَه – kareta	کُرده – korda	کارده – kārda
چشمه	خان – xan ؛ خان نی – xanny	هونی – huni	خونی – xony
شب	خشَپ – xšap	شَو – šav	شَو – šav
خشنود ، خوش آمدن	خشناو – xšnav	خَش – xaš	خَش – xaš
تخم	تَوخمان – taoxman	توم – tum	توم – tom
تازش ، هجوم ، یورش	دِرِش – dereš	دَرِزِ – dareze	_
به پختگی رساندن ، به حد بلوغ آوردن ، کامل ساختن	سراُش – sraoš	سِرَه ف – seraf = کلفت – ضخیم – سالم	سره ف – seraf = به معنای گوسفند سالم و جوان آمده
پختن	پاچَه – pača	پاتِه – pātē	پته – patē
پُل	پِرِتَو – peretav	پَرد – pard	پَرد – pard
بُرنا شده ، بالغ	پِرِنایَو – perenāyav	پورنه – porna = به گوساله یک ساله می گویند که دیگر شیر نمی خورد	پارنه – pārna = به گوساله یک ساله می گویند
پسر	پوسره – pusra	زوئه – zua	زوئه – zoa
برادر	براتَر – brātar	بوئه – bua	برا – berā
ابرو	بروات – bervat	باو – bav	بره – bera
تند ، سریع	رَوَ – rava	رَو – rav	_
پِهِن ، کود حیوانی	سَیریَه – sairya	سِل – sēl	سل – sel
سرخ ، قرمز	سوخره – suxra	سِه – sē	سر – ser
بودن ، هستن	ستَی – stay	هِستِه – hēste	هِسته – hēsta
چکه کردن ، چکیدن	سرسک – srask	سِلَه – sela	چله – čela
زاییدن ، زاده شدن	زَن – zan	زَندِه – zande	_
دانستن ، دانش داشتن	زن – zan	زِنی یِه – zeniye	زونسته – zonestē
شادکام ، خشنود	شا – šā	شو – šo	شار – šār
خشک	هیشکو – hiškav	هِشک – hešk	_
زن	گِنا – genā	ژِن – žēn	ژن – žēn

بررسی تطبیقی واژه هایی از زبانهای تالشی و تاتی

تالشی رضوانشهر ، تالشی آستارا ، تاتی کلور

فارسی	تالشی رضوانشهر	تالشی آستارا	تاتی کلور
سیب	سیف – syf	سِف – sef	اسیف – asyf
زنبور عسل	عسله مش – asala mēš	مِش – mēš = زنبور انگوین – angavin = عسل	انگ – ang
نو – جدید	اوه – ava	توژه – toža / توجه – toja	اوه – ava
اکنون – حالا	اسه – esa	اِسّه – esse	اسا – esā
سفید	ایسبی – isby	ایسپی – ispi	اسبی – esby
مال تو – از آن تو	ایشتی – išty	اِشتِه – ešte	اشته – ešte
فرو بلعیدن	وی بردن – vybardēn	آبردن – abardan	ای بردن – ibardan
آهن	آسن – āsen	اُسِن – osen	آهین – āhyn
بگو	بواج – boāj	بُت – bot	باج – bāj
برادر	برا – berā	بوئه – bua	برا – berā
گریستن	برمه – beramē	بَمی یه – bamiye	برمسن – beramesan
زنده باشی	بژیاش – bežyāš	بژی یویش – bežiyoyš	بزیاش – bezyāš
درب پرچین	بله ته – balēta	بَلِت – balēt	–
بزرگ	یال – yāl	یول – yol = برای انسان / گِلَن – gēlen = برای اشیاء	پیله – pylla
معده – شکم	لوه – lava	لوه – lava = قسمت داخل شکم برای هضم خوراک / تِر – tēr = قسمت بیرون شکم ، شکل ظاهری شکم	ترنه – terna
چکه – چکیدن	چِلَه – čela	سِلَه – sēla	تِلَه – tela
جوجه تیغی	تیه گوره – tya gora	ژَژِه – žažē / تیه گوره – tiya gura ؛ گویی که این دو جانور با یکدیگر متفاوتند ولی تقریباً شبیه هم هستند	تیگنه گوره – tygena gora
چقدر – چه اندازه	چنه – čana	چَخته – čaxta	چنده – čanda
شکوفه	چیزه – čyza	زیزه – ziza	چیجه – čyja
تخم مرغ	آگله – āgela	اواَ – oua	خا – xā
لباس	خلا – xalā	اولَت – olat	خلاو – xalāv
چشمه	خونی – xony	هونی – huni	خانی – xāny
خواهر	خالا – xāl(y)ā یک y کوچک بالای L	هووَه – hova	خاو – xāv
خوابیدن	خته – xetē	هِتِه – hētē	ختن – xetan
خندیدن	خورسته – xoreste	سِه ری یه – sēriye	خورسن – xoresan
نگاه کردن – نگریستن	دیشته – dyaštē	دَدَشتِه – dadašte	دیشتن – dyaštan
پسر	زوئه – zoa	زوئه – zua / زَه – za = مخفف زوئه	زا – zā
زخم	زم – zam	یَرَه – yara	زخم – zaxm
خنک	سره – sēra	سَرین – sarin	سرین – saryn
مُتکا	سرنه – saran	سَنگونَه – sangūna / تلفظ ū در این واژه بسیار حساس می باشد . شاید چیزی است بین ō کشیده و u .	سینه – sēyna

——————————————————————————————————–

منابع :

(۱)- زبان پاک ، آذری زبان باستان ، نام شهرها و دیه های ایران ؛ سید احمد کسروی تبریزی ، انتشارات فردوس ، چاپ دوم ، تهران ، ۱۳۷۹ ، ص ۲۲۱ – 224

(۲)- تاریخ ایران ، از آغاز تا اسلام ، رومن گیرشمن ، ترجمه : محمود بهفروزی ، نشر جامی ، چاپ چهارم ، ۱۳۸۸ ، ص ۱۹۰ – 194

(۳)- زبان پاک ، کسروی ، ص ۲۲۵ – 226

(۴)- نگاشته هایی در باب تاریخ ، زبان و فرهنگ ایران زمین ، دکتر سیروس ایزدی ، مؤسسه فرهنگی ، هنری و انتشارات بین المللی الهدی ، چاپ اول ۱۳۸۹ ، ص ۱۳۴ – 135

(۵)- تالش ، منطقه ای قومی در شمال ایران ، مارسل بازن ، ترجمه : دکتر محمد امین فرشچیان ، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ، ۱۳۶۷ ، جلد دوم ، ص ۴۱۴ – 415

(۶)- زبانهای ایرانی ، یوسیف . م. ارانسکی ، ترجمه : دکتر علی اشرف صادقی ، انتشارات سخن ، چاپ اول ، ۱۳۷۸ ص ۱۳۹ – 140

(۷)- زبانهای ایرانی ، یوسیف . م. ارانسکی ، ص ۵۰

(۸)- اوستا ( گاتها ) ، ابراهیم پورداوود ، انتشارات پارمیس ، چاپ اول ، ۱۳۸۹ ، ص ۵۸

(۹)- آذربایجان تُرک نیست ( تُرک زبان است ) ، کیامهر فیروزی ، انتشارات به نگار ، چاپ اول ۱۳۸۷ ص ۸۷

(۱۰)- زبان پاک ، کسروی ، ص ۱۳۶

(۱۱)- نگاشته هایی در باب تاریخ ، زبان و فرهنگ ایران زمین ، دکتر سیروس ایزدی – ص ۲۳۲ – 238

(۱۲)- آذربایجان تُرک نیست ( تُرک زبان است ) ، کیامهر فیروزی ، ص ۴۲ – 43

(۱۳)- رهیافتی به گاهان زرتشت و متن های نو اوستایی ، هانس رایشلت ، گزارش : جلیل دوستخواه ، انتشارات ققنوس ، چاپ اول ۱۳۸۳ ، ص ۵۱۴ – 713 / واژه های اوستایی از این منبع است .

(۱۴)- فرهنگ تاتی و تالشی ، علی عبدلی ، انتشارات دهخدا ، چاپ اول ۱۳۶۳ ، صفحات مختلف . / واژه های تالشی رضوانشهر از این منبع است .// واژه های تالشی آستارا از نویسنده این مقاله می باشد .

(۱۵)- فرهنگ تاتی و تالشی ، علی عبدلی ، صفحات مختلف / لغات تالشی رضوانشهر و تاتی کلور عیناً از این منبع برگرفته شده است . ( کلور – kellor ؛ مرکز بخش شاهرود خلخال در جنوب استان اردبیل ؛ زبان تاتی ) / لغات تالشی آستارا از نویسنده این مقاله می باشد .

……………………………………………..

گرد آوردنده : ضیاء – ط …

17 Comments

saeid

آوریل 21, 2014 در 20:01

زنده باد ارییایی نژاد . به هر زبان و به هر گویش همه پسر عمو هستیم

قوم تالش و زبان تالشی – زبان اوستایی و زبان تالش

17 Comments

saeid

Hesam

مهدی

hossein

کوهیار

پروشات

شکوری

سامان از کلور خلخال

فاطمه

بلوچ

حسین

آریایی

Amir

Aniko

پاسخ دهید لغو پاسخ

محبوب ترین ها

بخش ها

مطالب تازه ما را دریافت کنید!

گذری بر تاریخ