تمدن ما تاریخ و تمدن ایران
به فاصله شش کیلومتر که از هوای تخت جمشید فاصله بگیریم، به نقش رستم بر‌می خوریم؛ مجموعه ای بی نظیر که تاریخ کهن سه دوره ایران باستان را در حافظه خود به یادگار دارد. از نقش خدایان ایلامی گرفته تا آرامگاه پادشاهان هخامنشی و نقوش برجسته پادشاهان ساسانی؛ نقش رستم گنجینه ی سراسر ارزشمندی است که برای ساعت‌ها بازدیدکنندگان را به تأمل وا‌می دارد.
مجموعه نقش رستم در ۶ کیلومتری تخت جمشید، در کوه حاجی آباد (نقش رستم)، آرام گرفته است. نقش رستم آثار باستانی سه دوره تاریخی ایران را در حافظه خود به یادگار دارد:
- آثار دوره ایلامی از ۶۰۰ تا ۲۰۰۰ ق.م
- آثار دوره هخامنشی از ۶۰۰ تا ۳۳۰ ق.م
- دوران ساسانی از سال ۲۲۴ تا ۶۵۱ م.
آثار دوره ایلامی
به نقش هفتم از سمت راست که بنگریم، به نقش برجسته محو شده ای از دوره ایلامیان برمی‌خوریم که در دوره ساسانی روی آن نقش دیگری از بهرام دوم ساسانی نـَقر (حک) شده است. این نقش محوشده از دو خدا تشکیل شده که روی مارهایی نشسته اند و لباس های چین‌دار به تن دارند. این نقش متعلق به دو مرحله است: یکی همزمان با نقش کورانگون در ممسنی و دیگری در دوره ایلامی جدید یعنی هزاره یک پیش از میلاد.
آرامگاه پادشاهان هخامنشی
آرامگاه پادشاهان هخامنشی از سمت راست به شرح زیر است:
– آرامگاه خشایار شاه ( ۴۴۵- ۴۸۶ ق.م)
– آرامگاه داریوش (۴۸۶- ۵۲۲ ق.م)
– اردشیر اول (۴۲۴- ۴۶۵ ق.م)
داریوش دوم (۴۰۵- ۴۲۴ ق.م)
پهنای هر یک از آرامگاه‌ها ۱۹ و درازی آن‌ها ۹۳.۲۲ متر است و تقریبا در ارتفاع ۲۶ متری قله کوه قرار دارند.
نمادشناسی فضای خارجی آرامگاه ها
نقش برجسته پادشاه که کمانی در دست دارد، در بالای سکو مشهود است؛ این کمان نشانه قدرت است. در برابر پادشاه، نقش اهورامزدا دیده می‌شود. در این نقش برجسته دو آتشدان تصویر شده‌اند که آتش مقدس در آن‌ها در حال سوختن است. در گوشه سمت راست بالای تصویر، نقش ماه مشاهده می‌شود که ناپایداری جهان را نشان می‌دهد. در پایین سکو، نمایندگان ملل تابعه، تخت شاهی را با دستان خود نگه داشته‌اند.
ستون‌هایی نیز دیده می‌شود که سرستون آن‌ها، دارای گاو دو سر (مانند سرستون‌های تخت جمشید) است. تعدادی شیر غـّران در پایین نقش‌ها دیده می‌شود که با یک دسته نیلوفر آبی (لوتوس) تزیین شده‌اند. نیلوفر آبی در فرهنگ شرقی نماد پاکی و عاری بودن از آلودگی هاست.
بنای آرامگاه ها
درِ ورودی آرامگاه‌ها به شکل مربع است. این درها در دوران باستان قفل می‌شدند. برای این کار دو قطعه سنگ بزرگ پشت آن‌ها قرار می‌گرفت و بدین‌وسیله مهر می‌شد. شکل آرامگاه‌ها نیز مشابه است. تنها تفاوت آرامگاه داریوش کبیر با سایر آرامگاه‌ها در کتیبه های میخی و آرامی آن است . در این کتیبه، داریوش، اهورامزدا را ستایش می‌کند و فتوحات خود را برمی‌شمارد و از اندیشه‌های خود سخن می‌گوید.
راهروی داخل آرامگاه داریوش کبیر به درازای ۷۲/۱۸ و پهنای ۷۰/۳ متر است. در این آرامگاه ۹ تابوت سنگی وجود دارد که در یک ردیف در سنگ کنده شده و به داریوش کبیر، ملکه و سایر بستگان او تعلق دارد. درازا، ژرفا و پهنای این تابوت‌ها ۱۰/۲ × ۵/۱× ۵/۱ متر و ضخامت (سنگ) هر یک ۵/۱۷ سانتیمتر است. سرپوش هر یک از تابوت‌ها را قطعه سنگ بزرگی تشکیل می‌دهد.
کعبه زرتشت
در برابر کوه نقش رستم، در قسمتی گود، ساختمان مکعب بسیار زیبایی قرارداد که آن را کعبه زرتشت، پیامبر ایران باستان می‌نامند. این ساختمان هنرمندانه از قطعات بزرگ سنگ، بناشده است. مهارت و دقتی که در برش و حجاری سنگ‌های حجیم سفید و سیاه به کار رفته است، استادی هنرمندان و سبک معماری دوران هخامنشی را به‌خوبی نشان می‌دهد. یک ردیف پلکان جلوی این بنا وجود داشت. از میان این ۳۰ پله، پله‌های بالایی توسط افراد ناآگاه تخریب شده است.
در بالای ساختمان کعبه زرتشت، اتاقی در اندازه ۵/۲×۵/۲ متر وجود دارد که نظریات مختلفی توسط سیاحان، مورخان و … درباره آن ابراز شده است. برخی از مورخان ذکر کرده‌اند؛ کتاب اوستا که بر ۱۲۰۰۰ پوست گاو نوشته شده بود، در این اتاق نگاهداری می‌شد. گروهی دیگر بر این باورند که این اتاق آرامگاه بردیا، پسر کورش بوده که به‌وسیله برادرش کمبوجیه کشته شد. تنی چند از مستشرقان بر این عقیده‌اند که آتش مقدس در این اتاق نگاهداری می‌شد. اخیراً نیز اظهارشده است که این بنا رصدخانه بود. در دوران ساسانی در این اتاق اسناد بسیار مهم دولتی نگاهداری می‌شد.
کتیبه‌ای ساسانی به سه زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی)، پهلوی پارتی و یونانی در اطراف این ساختمان هخامنشی حک شده است. بحث اصلی این کتیبه‌ها، وقایع تاریخی دوران شاپور اول در جریان جنگ ایران و روم است که در آن "والرین"، امپراتور روم شکست خورده و در ۲۶۲ م. در بیشابور زندانی می‌شود.
کتیبه دیگر در زیر کتیبه شاپور اول، به زبان پهلوی اشکانی و در ۱۹ سطر، به دستور کرتیر موبد موبدان نقش شده است. کرتیر ضمن معرفی خود و القابش به شرح خدماتی که در راه دین زرتشت انجام داده، پرداخته و از رسیدنش به جایگاه موبد بزرگ، دادور تمام کشور و سرپرستی معبد آناهیتا سخن رانده است.
منابع:
کتاب تاریخ مردم ایران نوشته عبدالحسین زرین‌کوب | وبسایت همشهری | مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی | تارنمای مهرایران | کجارو
