تمدن ما تاریخ و تمدن ایران
آثار ساسانیان بر نقش رستم. آثار دوره ساسانیان در نقش رستم شامل نقش های برجسته چندگانه است. به این آثار نگاهی گذرا خواهیم داشت.
- نقش نخست
روبه روی نقش رستم، در برابر پلکان ورودی، قسمتی وجود دارد که در دوره ساسانی حجاری شده اما نقوشی روی آن حک نشده است. درازی این محل ۱۰ متر و ارتفاع آن ۵ متر است و حدود ۲ متر بالاتر از سطح فعلی حجاری شده است. به نظر میرسد که این اثر متعلق به اواخر دوره ساسانی باشد که قصد داشتند حوادث مهم دوره ساسانی را بر آن نقش کنند. عمق این فضا نسبت به سایر آثار ساسانی بیشتر است و تردیدی وجود ندارد که حفاظت بیشتر از این طرح مدنظر بوده است.
در قسمتی از این فضا کتیبهای ۲۰ سطری حک شده که مالک زمینهای کشاورزی اطراف نقش رستم و نحوه تقسیم آب را در آن مشخص کرده است. این کتیبه به زبان فارسی، بسیار جدید و فاقد ارزش تاریخی است.
-
نقش دوم
پس از اولین حجاری، در سمت غرب، دومین نقش ، تاجگذاری نرسی (۳۴۰ – ۲۹۴ م ) را نشان میدهد.
در این نقش نرسی، حلقه قدرت را از دست آناهیتا (یکی از خدایان) دریافت میکند. نرسی در این نقش، تاجِ گوی مانندی دارد که بالاتر از تاج آناهیتا است. این امر شأن و عظمت او را نشان میدهد. نرسی بالاپوشی روی شلوار چیندار خود پوشیده و زینتآلات، تاج، لباس و… وی در حجاری دارای ارزش هنری بسیار بالایی است.
پشت سر پادشاه، وزیر اعظم ایستاده و انگشت سبابه دست راست خود را بهرسم آن دوران، برای احترام در برابر پادشاه نگاه داشته است. آناهیتا به صورت زنی در سمت راست حجاری شده که دارای لباس بلند با کمربند و گردنبند مروارید است. موهای مجعد او بر فراز تاج قرار دارد. بین نرسی و آناهیتا کودکی ایستاده که احتمال دارد ولیعهد یعنی هرمز دوم باشد. نقش صورت این کودک آسیب دیده است.
- نقش سوم
در این نقش برجسته بهرام دوم (۲۹۸ – ۲۷۶ م ) در حال نبرد است و سوار بر اسب، چهار نعل با نیزه به سوی دشمن حمله میکند و نیزه دشمن شکسته است. پارچه زین (برگستوان) اسب با لگام در اطراف گردن اسب جمع شده و یک تیردان بلند نیز نزدیک پای راست شاه بسته شده است. اسب بهرام دوم سرباز رومی را که در صحنه جنگ به خاک افتاده با پا لگدکوب میکند.
این نقش دو صحنه را مجسم میکند که با خطی برجسته از هم تمیز داده میشود. پشت سر بهرام یک سرباز ایرانی پرچمی را به اهتزاز درآورده است. یک قطعه چوب به صورت افقی در بالای پرچم قرار دارد و به وسیله سه گوی، یکی در وسط و دو گوی دیگر در انتهای چوب مشاهده میشود. دو قطعه پارچه ابریشمی از قسمت فوقانی پرچم آویزان است. این نشان، فرمان حمله بود.
- نقش چهارم
این نقش، شاپور اول را نشان میدهد که والرین امپراتور روم را شکست داده است. این پیروزی در سال ۲۶۳ م رخداده بود. از لحاظ هنری این نقش زیباترین نقش دوره ساسانی «نقش رستم» است. در این نقش برجسته «سیریادیس» که پناهندهای رومی است، عنوان امپراتوری را از طرف شاپور دریافت میکند. امپراتور والرین دستها را برای پوزش در برابر شاپور بالا نگهداشته و در برابر وی زانو زده است.
شکوه وی با لباس، زینتآلات، افسار و زین اسب، گردن بند، دست بند و تاج شاهی و آرایش موهای وی که حالت غرور آن مشخص است، نشانگر مهارت حجاران ساسانی است. پشت سر شاپور، کرتیر حضور دارد که انگشت دست وی به حالت احترام نشان داده شده است. همچنین کتیبهای نـَقر(حک) شده که ادامه کتیبه کعبه زرتشت است.
-
نقش پنجم
زیر آرامگاه اردشیر اول دو نقش وجود دارد: نقش بالایی، آذر نرسه یا شاپور ذوالاکتاف، تقریباً محو شده است. نقش زیرین، هرمز دوم است و صحنه پیروزی این پادشاه را بر دشمن نشان میدهد. در این نقش برجسته، هرمز دوم با اسب، چهار نعل بر دشمن خود که رومی است، تاخته و اسب او را سرنگون کرده است. در این نقش، دشمن رومی دارای ریشی بریده است و کلاهخود بر سر دارد.
تیردان بندی در کنار پای راست پادشاه دیده میشود و اسب وی به نحو جالبی با زینتآلات پشمی تزیین شده و گره خورده است. پشت سر پادشاه یک شاهزاده ساسانی یا یکی از بزرگان حضور دارد که پرچم ساسانی را به اهتزاز درآورده است
نقش ششم
زیر آرامگاه داریوش دوم و رو به روی کعبه زرتشت، نقشی احتمالاً از شاپور دوم (۳۷۹ – ۳۰۹ م) وجود دارد. در این نقش ، سواری که دارای تاج است، نیزه خود را بر دشمن فرو کرده و هر دو ، زره به تن دارند.
- نقش هفتم
این نقش به دو دوره متفاوت تعلق دارد؛ یکی دوره ایلامی مربوط به ۷۰۰ سال پیش و دیگر نقش بهرام دوم (۲۹۴ – ۲۷۴ م) که روی نقش ایلامی حک شده است. در این نقش پادشاه در حالی که شمشیری را به نشانه قدرت با دو دست گرفته، در میان اعضای خانواده سلطنتی ایستاده است. تاج پادشاه با بال عقاب به نشانه ربالنوع (خدای) پیروزی تزیین شده است.
در سمت چپ بهرام دوم، چهرهی سه شخصیت درحالی که به بهرام مینگرند، نقش شده است. نخستین فرد از سمت راست یک شاهزاده است و دو نقش دیگر کلاههایی با سر گاو و پلنگ دارند که احتمال دارد ملکه و شاهزادگان باشند. برخی اظهارنظر کرده اند که این نقش، نقش آناهیتا است. سمت راست پادشاه بزرگانی حضور دارند که انگشت دست خود را در برابر پادشاه به حالت احترام نگاه داشتهاند.
-
نقش هشتم
در این نقش، تاجگذاری اردشیر بابکان (۲۳۹- ۲۲۴ م ) به تصویر کشیده شده است. در این جا اردشیر و اهورامزدا بر دو اسب کوچک سوارند و اردشیر در حال گرفتن حلقه قدرت یا اورنگ پادشاهی از اهورامزدا است و اردوان پنجم پادشاه اشکانی را زیر پای اسب خود لگدکوب میکند. اهورامزدا نیز اهریمن را که دو مار از پیشانی او بیرون آمده، لگدکوب میکند. در این نقش ، اردشیر با اهورامزدا برابر است.
روی سینههای اسب اردشیر بابکان و اهورامزدا، دو کتیبه، هر یک به سه زبان یونانی، پهلوی اشکانی و ساسانی حک شده است. ترجمه ی متن فارسی میانه که بر سینه اسب اردشیر حک شده، چنین است: «این است پیکر مزداپرست، خداوندگار اردشیر، شاهان شاه ایران که چهر از ایزدان دارد، فرزند خدایگان پاپک شاه». متنی که بر سینهی اسب اهورامزدا حجاری شده، به فارسی چنین ترجمه میشود: «این پیکر از ایزد اهورامزدا است». پشت سر شاه یکی از سرداران بزرگ ایران به صورت نیم رخ با نشان غنچه گل روی کلاهش در حالی که با دست راست مگس پرانی را بالای سر اردشیر گرفته، به طرز باشکوهی حجاری شده است.
- استودان ها
دو چهارطاقی کوچک که از سنگ کوه بر کنار راه تراشیده شده است، قبلاً به عنوان آتشدان شناخته میشد. امروزه نظر بر این است که این دو جایگاه "استودان" یا محل نگهداری استخوانهای پاک شدهی دو تن از بزرگان ساسانی بوده است. علاوه بر این در دامنه پایین کوهستان حفرههای مکعب شکلی در سینهی کوه تعبیه شده است که اصلاً برای نهادن استخوان مردگان شکل گرفته بود. برخی از این استودانها دارای کتیبه هستند و همگی به قرن ۷ و ۸ میلادی تعلق دارند.
کاوش های باستان شناسی در نقش رستم
نقش رستم برای نخستین بار در سال ۱۹۲۳ میلادی (۱۳۰۲ خورشیدی) توسط ارنست هرتسفلد بررسی و کاوش شد. هرتسفلد دیوارهٔ بیرونی سازه های دژگونهٔ ساخته شده از آجرهای گلین مربوط به دوران ساسانی را بررسی کرد و بقایای برج و باروهایی که در دورهٔ ساسانی برای محافظت از این مکان به دور آن کشیده شده بود از خاک بیرون آورد.
پس ازآن، این محوطه در چندین فصل در بین سالهای ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۹ میلادی مورد کاوش گروه مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو به رهبری اریک فریدریش اشمیت قرار گرفت و آثار مهمی همچون نسخهٔ پارسی میانه کتیبه شاپور و برخی از سنگ نگارههای مدفون از دورهٔ ساسانی، در خلال این کاوشها یافت شدند. در کاوشهای مرکزی، اشمیت به یک ساختمان رسید و در بخشهای غربی بازماندههای دو ساختمان ساخته شده از آجرهای گلین پیدا شدند. در غرب قلهٔ کوه، یک آبانبار چندضلعی (با قطر ۷٫۲ متر) که از سنگهای خود محل ساخته شده بود از زیر خاک بیرون آورده شد.
نقش رجب
در مسیر تخت جمشید به سوی آباده و اصفهان، در دو کیلومتری تخت جمشید، در دامنه ی کوه رحمت، نقوشی از اردشیر بابکان و شاپور اول حجاری شده که به دلیل شهرت محل به «نقش رجب»، چنین نام گرفته است. مرحوم «فرصت الدوله شیرازی» در کتاب آثار عجم نوشته است که آن را نقش قهرمانان نیز میخوانند.
آثار نقش رجب شامل چهار نقش برجسته است: در نقش اول اردشیر بابکان مجسم شده است که حلقه سلطنت را از اهورامزدا میگیرد. جلوی آنها نقش بهرام نوه اردشیر و ایزد بهرام به صورت هرکول دیده میشود. پشت سر اهورامزدا نقش دو بانو در حال احترام حجاری شده که احتمالاً ملکه اردشیر و ندیمهاش هستند. یکی از بزرگان پشت سر اردشیر با مگس پران همراه شاهزاده شاپور ولیعهد اردشیر به حال کُرنش ایستادهاند. تصویر دیگر کمی عقبتر از این نقش کنده شده و نیمتنهی " کرتیر" موبد معروف و مقتدر اوایل دوره ساسانی و کنار او یک کتیبه مفصل پهلوی از او دیده میشود.
کتیبهای هم در این نقش وجود دارد که قسمتهایی از آن محوشده اما آنچه خواندنی بوده اینچنین است: «آیین زرتشت از بین رفته بود من که شاهنشاهم آن را از نو برقرار نمودم». دو نقش برجستهی دیگر به شاپور اول فرزند اردشیر بابکان تعلق دارد. نقش سمت راست مظهر اهورامزدا را سوار بر اسب نشان میدهد که حلقه شهریاری را به شاپور که او هم سواره است، میبخشد. نقش سمت چپ، شاپور را سوار بر اسب همراه ۹ نفر از فرزندان و بزرگان کشور که همه پیاده و پشت سر او هستند، نشان میدهد. علامت شاهزادگان و خاندانهای بزرگ بر کلاههای چند نفرشان نمودار است.
منابع:
کتاب تاریخ مردم ایران نوشته عبدالحسین زرینکوب | وبسایت همشهری | مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی | تارنمای مهرایران | کجارو
