کتاب سوزی اعراب در ایران

آنچه از تأمل در تاریخ بر می آید این است که عربان هم از آغاز حال،  شاید برای آنکه از آسیب زبان ایرانیان در امان بمانند،  و آن را همواره چون حربه تیزی در دست مغلوبان خویش نبینند درصدد برآمدند زبان ها و لهجه های رایج در ایران را،  از میان ببرند.  آخر این بیم هم بود که همین زبان ها خلقی را بر آن ها بشوراند و ملک و حکومت آنان را در بلاد دور افتاده ایران به خطر اندازد به همین سبب هر جا که در شهرهای ایران،  به خط و زبان و کتاب و کتابخانه برخوردند با آن ها سخت به مخالفت برخاستند.

 رفتاری که تازیان در خوارزم با خط و زبان مردم کردند بدین دعوی حجت است.  نوشته اند که وقتی قتیبه بن مسلم سردار حجاج،  بار دوم به خوارزم رفت و آن را باز گشود هر کس را که خط خوارزمی می نوشت و از تاریخ و علوم و اخبار گذشته آگاهی داشت از دم تیغ بی دریغ درگذاشت و موبدان و هیربدان قوم را یکسر هلاک نمود و کتابهایشان همه بسوزانید و تباه کرد تا آنکه رفته رفته مردم امی ماندند و از خط و کتابت بی بهره گشتند و اخبار آن ها اکثر فراموش شد و از میان رفت. این واقعه نشان می دهد که اعراب زبان و خط مردم ایران را به مثابه حربه ای تلقی می کرده اند که اگر در دست مغلوبی باشد ممکن است بدان با غالب درآویزد و به ستیزه و پیکار برخیزد.  ازین رو شگفت نیست که در همه شهرها،  برای از میان بردن زبان و خط و فرهنگ ایران به جد کوششی کرده باشند.  شاید بهانه دیگری که عرب برای مبارزه با زبان و خط ایران داشت این نکته بود که خط و زبان مجوس  را مانع نشر و رواج قرآن می شمرد. 

کتاب سوزی اعراب

بدین گونه شک نیست که در هجوم تازیان بسیاری از کتابها و کتابخانه های ایران دستخوش آسیب فنا گشته است.  این دعوی را از تاریخها میتوان حجت آورد و قرائن بسیار نیز از خارج آن را تأیید میکند.  با این همه بعضی از اهل تحقیق در این باب تردید دارند.  این تردید چه لازم است؟  برای عرب که جز کلام خدا هیچ سخن را قدر نمی دانست کتابهایی که از آن مجوس بود و البته نزد وی دست کم مایه ضلال بود چه فایده داشت که به حفظ آن ها عنایت کند؟  در آیین مسلمانان آن روزگار آشنایی به خط و کتابت بسیار نادر بود و پیداست که چنین قومی تا چه حد میتوانست به کتاب وکتابخانه علاقه داشته باشد.  تمام قراین و شواهد نشان میدهد که عرب از کتابهایی نظیر آنچه امروز از ادب پهلوی باقی مانده است فایده ای نمی برده است دراین صورت  جای شک نیست که در آن گونه کتابها به دیده حرمت و تکریم نمیدیده است.  از اینها گذشته،  در دوره ای که دانش و هنر،  به تقریب در انحصار موبدان و بزرگان بوده اسمت،  از میان رفتن این دو طبقه،  ناچار دیگر موجبی برای بقای آثار و کتابهای آن ها باقینمی گذاشته است.  مگر نه این بود که در حمله تازیان،  موبدان بیش از هر طبقه دیگر مقام و حیثیت خویش را از دست دادند و تار و مار و کشته و تباه گردیدند؟  با کشته شدن و پراکنده شدن این طبقه پیداست که دیگر کتابها و علوم آن ها نیز که به درد تازیان هم نمیخورد موجبی برای بقا نداشت.  نام بسیاری از کتابهای عهد ساسانی در کتابها مانده است که نام و نشانی از آن ها باقی نیست.  حتی ترجمه های آن ها نیز که در اوایل عهد عباسی شده است از میان رفته است.  پیداست که محیط مسلمانی برای وجود و بقای چنین کتابها مناسب نبوده است و سبب نابودی آن کتابها نیز همین است. باری از همه قراین پیداست که در حمله عرب بسیاری از کتابهای ایرانیان،  از میان رفته است.  گفته اند که وقتی سعد بن ابی وقاص بر مدائن دست یافت در آنجا کتابهای بسیار دید.  نامه به عمر بن خطاب نوشت و در باب این کتابها دستوری خواست.  عمر در پاسخ نوشت که آن همه را به آب افکن که اگر آنچه در آن کتابها هست سبب راهنمایی است خداوند برای ما  در قرآن فرستاده است که از آن ها راه نماینده تر است و اگر در آن کتابها جز مایه گمراهی نیست خداوند ما را از شر آن ها در امان داشته است.  ازین سبب آن همه کتابها را در آب یا آتش افکندند.درست است که این خبر در کتابهای کهنه قرن های اول اسلامی نیامده است و به همین جهت بعضی از محققان در صحت آن دچار تردید گشته اند اما مشکل میتوان تصور کرد که اعراب،  با کتابهای مجوس ،  رفتاری بهتر از این کرده باشند.  به هر حال از وقتی حکومت ایران بدست تازیان افتاد زبان ایران نیز زبان تازیان گشت.  دیگر نه در دستگاه فرمانروایان بکار می آمد و نه در کار دین سودی میداشت.  در نشر و ترویج آن نیز اهتمامی نمیرفت و ناچار هر روز از قدر و اهمیت آن میکاست. زبان پهلوی اندک اندک منحصر به موبدان و بهدینان گشت.  کتابهایی نیز اگر نوشته میشد به همین زبان بود.  اما از بس خط آن دشوار بود اندک اندک نوشتن آن منسوخ گشت.  زبان های سغدی و خوارزمی نیز در مقابل سخت گیریهایی که تازیان کردند رفته رفته متروک می گشت.  این زبان ها نه با دین تازی و زندگی تازی سازگار بودند و نه هیچ اثر تازه ای بدان ها پدید می آمد.  ازین روی بود،  که وقتی زبان تازی آواز برآورد زبان های ایران یک چند دم درکشیدند.  در حالی که زبان تازی زبان دین و حکومت بود،  پهلوی و دری و سغدی و خوارزمی جز در بین عامه باقی نماند،  درست است که در شهرها و روستاها مردم با خویشتن به این زبان ها سخن میراندند اما این زبان ها جز این چندان فایده دیگر نداشت.  به همین سبب بود که زبان ایران در آن دوره های سکوت و بینوایی تحت سلطه زبان تازی درآمد و بدان آمیخته گشت و علی الخصوص اندک اندک لغت هایی از مقوله دینی و اداری در زبان فارسی وارد گشت.

در دانشنامه کتابخانه و دانش اطلاعات، جلد سیزدهم، درباره کتابسوزی کتابخانه ها در ایران چنین آمده:

حمله عرب در سال ۶۴۱ فرا رسید. عربها تعصب زیادی به خرج دادند و هر آنچه غیر قرآنی بود ریشه کن کردند. کتابخانه‌های معروف در متصرفاتشان از میان رفت. گفته می‌شود مهاجمان عرب باور داشتند که محتوای یک کتاب یا با قرآن همخوانی دارد اما از آن برتر نمی‌تواند باشد یا از آن بدتر با قرآن مقدس همخوانی ندارد. در هر دو صورت سزاور نابودی است. و نابود شدند. کتابخانه‌های ایرانیان نابود شدند. کتابها در آب ریخته شدند یا آنها را سوزاندند.

دکتر سیلمز در تحقیقی که در سال ۲۰۰۵ در ژورنال آمریکایی علوم اجتماعی اسلامی چاپ شد با اشاره به سالم ماندن دانشگاه گندی شاپور در حمله اعراب به ایران می‌نویسد:

بعد از اینکه اعراب مسلمان ایران را تسخیر کردند، به زودی به اهمیت این مؤسسه آموزشی پی بردند و بر آن شدند که شکوه سابق آن را حفظ کنند. آنها همه سازمان‌های شهر را باقی نگاه داشتند، از جمله بیمارستان، کتابخانه، مدرسه پزشکی و معابد آن را. و علاوه بر این برای دکترهایی که در گندی شاپور تحصیل کرده بودند شغل ایجاد کردند.

تورج دریایی استاد کرسی ایران باستان در دانشگاه کالیفرنیا ارواین با اشاره به اینکه در دنیای علمی نباید دستخوش احساسات و جهانبینی شد می‌‌نویسد:

در خوارزم اعراب مسلمان کار بسیار عجیبی کردند و دستور به کشتار مغان تعداد زیادی از نجبا و سوزاندن کتابهایشان دادند. با اینکه این واقعه همیشه به عنوان مثال بر آنچه اعراب به سر ایرانیان آورده اند پیش کشیده می شود٬ اما باید به یاد داشت که این واقعه ایی معمول در تاریخ فتوحات اعراب مسلمان در ایران زمین به شمار نمی آید…فقدان کتاب های باستانی به زبان پهلوی٬ نه به دلیل وجود نداشتن آنها و نه پیامد سوزانده شدنشان توسط اعراب مسلمان است.

وی دلیل در دست نبودن کتاب‌های ایران باستان را تغییر زبان علمی‌ رایج در ایران پس از حمله اعراب و بلا استفاده ماندن کتاب‌های نوشته شده به زبان پهلوی می‌‌داند.

در کتاب مقدمه ابن خلدون  که مهم ترین تاریخ اسلامی درباره جهان پیش از دوران مدرن است، درباره کتابسوزی مسلمانان در ایران چنین آمده‌است: از آنجایی که سلسله‌های ایرانی قدرتمند بودند و بدون وقفه حکومت کردند، در میان ایرانیان علوم عقلی نقش بزرگ و با اهمیتی ایفا می‌ کرد. گفته می‌‌شود علوم عقلی، زمانی‌ که اسکندر داریوش سوم را کشت و کنترل امپراتوری هخامنشی را به دست گرفت، از ایرانیان به یونانیان رسید. در آن زمان او کتابها و علوم ایرانیان را نگه داشت. با اینحال زمانی که مسلمین ایران را فتح کردند و به تعداد غیر قابل توصیفی کتاب و جزوات علمی رسیدند؛ سعد بن ابی وقاص در نوشته‌ای از عمر بن خطاب درخواست کرد اجازه دهد تا این کتابها به عنوان غنیمت جنگی میان مسلمین تقسیم شود؛ در آن زمان عمر پاسخ داد: آنها را به آب بیانداز؛ اگر آنچه در آنها است رهنمودهای درستی است؛ خداوند برای ما رهنمودهای بهتری فرستاده و اگر نادرست است خداوند ما را از آنها نجات داده‌است. بنابر این مسلمانان کتابها را به آب یا آتش انداختند و دانش ایرانیان از میان رفت و به ما نرسید».