تمدن ما تاریخ و تمدن ایران
یکی از گنبد های به یاد ماندنی و تاریخی دوره سلجوقیان و یکی از شاهکارهای معماری و گچبری بعد از اسلام که در شهر همدان قرار دارد گنبد علویان میباشد.این گنبد در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد.این بنا در قرن ششم هجری توسط خاندان علویان تاسیس شده و در ابتدا به منظور مسجد بنا شد و سپس در دوره‌های بعد با ایجاد سردابی در زیر زمین، به مقبره آن خاندان تبدیل شده است.متاسفانه از هویت دقیق مدفونین اطلاعات دقیقی در دست نیست.
علت نامگذاری این بنا به گنبد علویان این بوده است که در گذشته‌های دور دارای گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه شدید مردم به سادات و دوستداران علی (ع) و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا، از دلایل دیگر آن بوده است.خاقانی به کنایه از آن به عنوان گنبد سبز یاد نموده‌است و فرهنگ عامیانه مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد که می گویید:
| دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش | به حق گنبد سبز سیه پوش |
گنبد علویان از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم نظیر سده های میانی دوره اسلامی است. شکل ظاهری آن شبیه گنبد سرخ مراغه است که در سال ۵۴۲ هجری قمری ساخته شده و ابعاد داخلی آن ۸ متر در ۸ متر و تزئینات غنی و متراکم و در عین حال راز آمیز و چشم نواز درون بنا تا حدودی مشابه بنای گنبد حیدریه قزوین است.بنا به صورت مکعبی ۴ضلعی در ابعاد ۸/۱۲ در ۵/۱۲ متر و ارتفاع ۵/۱۱ متر ساخته شده و ۴ جرز ستون مانند به ارتفاع ۵/۹ متر با قطری قریب به ۲ متر و شبیه برج‌هایی در ۴ گوشه آن را در میان گرفته اند.هر یک از برج‌ها دارای ۵ طاق نمای فرو رفته مثلثی به ارتفاع۸ متر و عرض ۱ متر و عمق ۰/۵ متر است که از حیث مقطع جرزها را به صورت نیمی از یک ستاره هشت پر در آورده است.در جبهه شمالی بنا طاق نمایی جناغی از نوع ۵ و ۷ و به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵/۵ متر دیده می شود .درون آن قابی مستطیل شکل به ارتفاع ۶۰/۵ و عرض ۹۰/۳ به صورت بر جسته قرار دارد.ورودی رفیع بنا در هیبت طاقی جناغی به عرض ۶/۱ و ارتفاع ۴۰/۳ متر جلوه‌ای ویژه به آن می بخشد.
بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل گچبری‌های بر جسته لانه زنبوری شامل گل و بوته های در هم پیچیده به شکل زیبایی خود نمایی می‌کند. بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه‌ای گچبری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می‌شود. پیشانی طاق نما را نیز گچبری مثلثی و ستاره‌ای شکلی به صورتی بدیع تزئین کرده است.سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمین‌های اطراف و دیوارهای خارجی آن در ارتفاعی معادل ۲/۱ متر واقع شده و در حال حاضر ۷ پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می کند.راه پله های کم عرض از درون برج شمالی شرقی دسترسی به سقف و نیز راه پله ای که به صورت غیر متعارف درون محراب ایجاد شده راه‌یابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر می‌کند.نقشه بنا چهار ضلعی و گوشه های آن دارای لبه های ستاره ای شکل است دیوارهای ایم مقبره مکعب شکل بوده تا خط آغاز گنبد باقی مانده ولی خود گنبد فروریخته و از بین رفته است.گنبد علویان در تاریخ ۱۳۱۰/۱۰/۱۵ طی شماره ۹۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.
