تمدن ما تاریخ و تمدن ایران
آنچه اقوام آریایی (هندوایرانی) را در هزارهٔ دوم پیش از میلاد از تمامِ اقوام جهان باستان متمایز می‌سازد آن است که اینها برخلاف دیگر اقوام جهان هیچگونه عقاید بت پرستانه نداشتند بلکه خدایانشان عموما ذاتهایی بودند که ما آنها را «مظاهر طبیعت» می‌نامیم. مهمترین خدایان آریایی خورشید، ماه، سیارات، آذرخش و طوفان بودند و عموما با القاب دَیوا (پارسی باستان: دَیوا-/daiva-٬ اوستایی:دَئیووا-/ daēuua-) و اَهورا (سانسکریت: اَسورا) مورد ستایش قرار می‌گرفتند. در فهرست زیر مهمترین ایزدان آریایی ایرانی آمده است.
فهرست ایزدان ایرانی
| نام امروزی | نام اوستایی | نام پارسی باستان | نام پارسی میانه | شرح |
|---|---|---|---|---|
| ناهید | – | آناهیتا (Anāhitā) | آناهید (ANĀHĪD) | ایزدبانوی آب و باران و باروری است. «اَرِدوی سورا آناهیتا» (Arədvī Sūrā Anāhitā) ایزد معروف زرتشتی است که سورا بمعنای نیرومند و آناهیتا بمعنای ناآلوده (پاک و بی‌آلایش) است. همچنین آناهیتا همتای ایرانی آفرودیت، الههٔ عشق و زیبایی در یونان به شمار میرود. |
| مِهر | میثره (Miθra) | میترا (Mitra) | – | از کهن‌ترین ایزدان ایرانی و هندی پیش از ظهور زرتشت است. |
| ایندرا | – | – | – | ایزد جنگاوری. در اوستا برابر با دیو آمده است. |
| آذر | آتَر (ātar) | – | – | آتش. ایرانیان به چهار آخشیج (عنصر) آب، باد، خاک و آتش توجه بسیار داشتند و آنها را می‌ستودند. در این میان آتش بیش از سه‌دیگر این آخشیجها در میان ایرانیان جای داشت. |
| بهرام | ورثرَینه (Vərəθraγna) | – | وَرَهران (Warahrān) یا وَهران (Wahrān) | ایزد پیروزی. |
| وای | وایو (Vāyu) | – | – | ایزد باد. |
| تیر | تیشتریه (Tishtrya) | – | تیشتر (Tishtar) | ایزد نگهبان باران |
| هوم | هئومه (Haoma) | – | – | نام نوعی شراب که که به ویژه در میان روحانیان ایرانی پیش از دوران زرتشت به کار میرفت. |
