سومریان

زمینۀ تاریخی
اکتشاف سرزمین سومر- وضع جغرافیایی- نژاد- ظواهر- طوفان سومری- شاهان- یک مصلح باستانی-
سارگن شاه اکد- عصر طلایی اوراگر
به نقشۀ جغرافیایی خاور نزدیک بازگردیم و مسیر مشترک دجله و فرات را از خلیج فارس تا آنجا که به یکدیگر
می رسند (نزدیک شهرچۀ تازه قرنه) تعقیب کنیم, و آنگاه در امتداد فرات به طرف باختر پیش رویم, در شمال و
جنوب این شهر, شهرهای زیرخاک رفتۀ قدیمی سومری را خواهیم یافت که عبارتند از اریدو (اکنون ابوشهرین)؛ اور
(اکنون مقیر)؛ اوروک (در تورات معروف به نام ارک و اکنون الورکاء)، لارسا ( در تورات الاسار و اکنون سنکره)؛
لاگاش (اکنون شرپورله)؛ نیپور (نفر) ونیزین.

چون نهر فرات را، در مسیر آن به طرف شمال باختری و به جانب
بابل،که روزی نامدارترین شهر بین النهرین بوده است، تعقیب کنیم، درست در خاور بابل، شهر کیش را خواهیم یافت
که جایگاه کهنترین فرهنگ شناخته شده در این ناحیه است. نزدیک صدکیلومتر دیگر که در امتداد این نهر به طرف
بالا حرکت کنیم، به شهر آگاده می رسیم که در زمانهای دور پایتخت کشور اکد بوده است. تاریخ قدیم بین النهرین، از
یک لحاظ، عبارت از کوششی بوده است که ملتهای غیرسامی ساکن شهرهای سومر برای حفظ استقلال خود، در
برابر هجوم و مهاجرت سامیان از کیش و آگاد و مراکز دیگر عمرانی شمال، به کار می برده اند. این نژادهای مختلف در
ضمن این مبارزه، بی آنکه خود آگاه باشند، دست به دست یکدیگر داده و طرح نخستین تمدن دامنه داری را ریخته اند
که تاریخ از آن آگاه است و، از لحاظ ایجاد و ابداع، از همۀ تمدنهای دیگر بزرگتراست.
با وجود تمام پژوهشهایی که شده، نمی توان گفت سومریان از چه نژادی هستند و از کدام راه به سرزمین سومر
درآمده اند. شاید از آسیای میانه یا قفقاز یا ازمنیه برخاسته و از شمال به جنوب بین النهرین، همراه دو نهر دجله و
فرات، پیش آمده اند؛ چنین است که اسنادی از قدیمترین فرهنگ آنان در آشور دیده می شود، و نیز احتمال دارد،
همان گونه که از اساطیر برمی آید، از راه دریا و از خلیج فارس، یا از مصر یا از جای دیگر مهاجرت کرده و در امتداد
دو نهر به سرزمین سومر آمده باشند؛ شاید اصل ایشان از شوش باشد، چنانکه در میان مخلفات آنان سری از قیر پیدا
کرده اند که مشخصات مردم سومری را دارد؛ نیز ممکن است از این حد هم دورتر برویم و بگوییم که سومریان اصل
مغولی داشته اند، چه در زبان ایشان بسیار لغات است که به کلمات مغولی شباهت دارد. به طور خلاصه باید گفت که
هنوز در این باره چیزی قطعی نمی دانیم.

آثار باقیمانده نشان می دهد که آن مردم کوتاه بالا و تنومند بوده و بینی بلند و راست و غیرسامی داشته اند؛ پیشانی
کمی به عقب، و چشمان به طرف پایین متمایل بوده است. بیشتر آنان ریش می گذاشتند و پاره ای موی صورت خود
را می تراشیدند، ولی اکثریت آنها تنها موهای پشت لب را می سترده اند. از پوست گوسفند و پشم تابیده نازک برای
خود لباس تهیه می کردند؛ زنان روپوشی، از روی شانۀ چپ، بر بدن خود می انداختند، و مردان پوشش خود را به کمر
می بستند و نیمۀ بالای تنشان برهنه می ماند. ولی با پیشرفت تمدن لباس هم بلندترشد، و به جایی رسید که همۀ
بدن خود را، تا گردن، با آن می پوشانیدند؛ زنان و مردان خدمتکار در داخل خانه تنها پوششی به کمر خود می بستند
و بالاتنۀ آنان برهنه بود؛ معمولا کلاهی بر سر و نعلینی برپا داشتند؛ ولی زنان ثروتمند کفشهایی بی پاشنه از پوست
نرم م ی پوشیدند که روی آن بندی شبیه بند کفشهای امروزی داشت. دستبند و گلوبند و پابند و انگشتری و گوشواره
اسباب آرایش زنان سومری بود، و مانند زنان امروز امریکا با این تزیینات اندازه ثروت شوهران خود را نمایش
می دادند.

در آن هنگام که تمدن سومریان به اندازه کافی قدمت پیدا کرده بود- یعنی در حدود۲۳۰۰ قبل از میلاد شاعران و دانشمندان ایشان در صدد تدوین تاریخ قدیم قوم خود برآمدند. شاعران داستانهایی درباره آفرینش و بهشت
نخستین، و طوفان سهمناکی که در نتیجۀ گناهکاری یکی از پادشاهان قدیم پیدا شد و آن بهشت را در خود غرق
کرد، تألیف کردند. این داستان طوفان را بابلیان و عبرانیان گرفتند، و پس از آن پاره ای از معتقدات مسیحی شد. در
آن هنگام که استاد وولی به سال ۱۹۲۹ در خرابه های اور کاوش می کرد، در عمق زیادی از سطح ز مین به طبقه ای از
گل رسوبی به ضخامت دو مترونیم رسید که، بنا به گفتۀ او، پس از یک فیضان عظیم نهر فرات حاصل شده و در
ذهن نسلهای متوالی خاطره آن به نام طوفان برجای مانده است. در زیر این طبقۀ رسوبی، بازمانده های تمدن پیش از
طوفان دیده می شود؛ این مربوط به دوره ای است که بعدها شاعران به آن نام دوره طلایی آن سر ز مین را دادند.
در همین اثنا، کاهنان تاریخنویس درصدد آن برآمدند تا گذشته ای چنان طولانی اختراع کنند که برای بسط و تکامل
تمام شگفتیهای مدنیت سومری کافی باشد. از پیش خود فهرستی برای نام شاهان قدیم جعل کردند و تاریخ
سلسله هایی را که پیش از طوفان در سومر حکومت می رانده اند تا ۴۳۲۰۰۰ قبل از میلاد عقب بردند.برای دو تن از این
شاهان، به نام تموز و گیلگمش، داستانهای شگفت انگیزی ساختند؛ این داستانها چنان شهرت و نفوذ یافت که
گیلگمش بعدها قهرمان بزرگترین افسانۀ منظوم بابلی شد، و تموز در جمع خدایان بابلی، و بعدها به صورت آدونیس
یونانیان، درآمد. شاید آن کاهنان، در اندازه مدت تمدن خود، کم ی به راه گزاف رفته باشند. ولی، با ملاحظۀ اینکه
خرابه های نیپور در عمق بیست متری سطح ز مین پیدا شده، می توانیم تخمینی از عمر این تمدن به دست آوریم.
چون آثار سارگن اکدی تقریباً در نیمۀ این عمق واقع است، و تاریخ سطح ز مین به حدود اوایل دوره میلادی می رسد،
می توان گفت که زمان آبادی نیپور به تاریخ ۵۲۶۲ قبل از میلاد میرسد.چنان به نظر می رسد که سلسلۀ فرمانروایان
نیرومندی در کیش به تاریخ ۴۵۰۰ قبل از میلاد و در اور به تاریخ ۳۵۰۰ قبل از میلادبر تخت سلطنت تکیه زده باشند. نخستین
صحنۀ نزاع میان نژادهای س امی در رقابت و همچشم ی میان این دو مرکز قدیم تمدن به چشم م ی خورد؛ این همان
نزاعی است که، در تاریخ خاور نزدیک، داستان خونین پیوسته ای را سبب شده است که آغاز آن به زمان قدرت و
عظمت کیش س امی می رسد، و در زمان فتوحات دو شاه س امی ، سارگن اول و حموربی، ادامه پیدا می کند و به استیلای  سردار آریایی کوروش  و اسکندردر قرنهای ششم و چهارم قبل از میلاد، بر بابل می رسد؛مبارزه میان مسلمانان و مسیحیان بر سر دست یافتن بر بیت المقدس در پی آن می آید، و پس از آن رقابتهایبازرگانی است که هنوز در این ناحیه دیده می شود، و اینک انگلیسها نیز کوشش بر آن دارند تا اقوام س امی را، که در
خاور نزدیک با یکدیگر پیوسته در حال کشمکش به سر می بردند، در تحت نفوذ خود درآورند و در این منطقه صلح و
آرامش را برقرار سازند.از روی لوحهای گلی اسناد و گزارشهای ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد که به دست کاهنان نگاهداری می شده و در خرابه های اور
به دست آمده، داستان نسبتاً دقیق به پا خاستن شاهان، و شهرها و تاجگذاریها و پیروزیهای پیوسته و مراسم تدفین
باشکوه ایشان، در شهرهای اور و لاگاش و اوروک و نظایر آنها، به دست می آید. البته آن مورخان در وصف حوادث
مبالغۀ فراوان کرده اند، چه تاریخنویسی، و نیز جانبداری مورخان در نوشتن تاریخ، از اموری است که به زمانهای
بسیار دور می رسد. یکی از آن شاهان، به نام اوروکاژینا، که در لاگاش فرمان می راند، و پادشاه مستبد مصلح
روشنفکری بوده، فرمانهایی صادر کرده و، بنابر آنها، سوءاستفاده و بهره کشی ثروتمندان و کاهنان را از فقیران و دیگر مردم ممنوع ساخته است. در یکی از فرمانها چنین آمده است (کاهن بزرگ از این پس حق ندارد که در باغ مادرفقیر داخل شود و از آنجا چوب بردارد یا از میوه های آن مالیاتی بگیرد.)همین شاه عوارض دفن مردگان را به پنج یک آنچه بود تقلیل داد، و کاهنان و مأموران بزرگ را از این کار ممنوع ساخت که آنچه را مردم، از مال و چهارپا، به خدایان پیشکش می کنند میان خود تقسیم کنند. یکی از چیزهایی که شاه به آن می بالیده این بوده است که (به ملت خود آزادی بخشیده است.) بیگمان لوحه هایی که فرمانهای این پادشاه بر آن ثبت شده از کهنترین و موجزترین و، همچنین، عادلانه ترین مجموعه های قوانین تاریخ دنیاست این دوره آسایش و آرامش، همان گونه که رسم جهان است، زیاد طول نکشید و با حملۀ کسی به نام لوگال- زاگیزی
پایان پذیرفت؛ این شخص بر لاگاش حمله برد و اوروکاژینا را شکست داد و شهری را که به اوج ترقی خود رسیده بود
چپاول کرد و آن را ویران ساخت؛ معبدها را خراب و مردم شهر را در کوچه ها قتل عام کردند؛ فاتح تازه مجسمه های
خدایان شهر را در برابر خود، به خواری و اسارت، به حرکت درآورد. از قدیمترین اشعاری که در تاریخ معروف است
قصیده ای است که شاعری سومری، به نام دینگیرادامو، ظاهراً در تاریخ ۴۸۰۰ سال قبل از این سروده و بر گل نقش
شده و بر غارت شدن و زبونی الاهۀ لاگاش نوحه کرده است؛ آن شاعر چنین می گوید:
افسوس! جان من از حسرت بر شهر و گنجهای آن آتش گرفته است.
افسوس بر شهر من ژیرسو [لاگاش]، افسوس بر گنجهای آن که جانم را می سوزاند.
در ژیرسوی مقدس کودکان در بدبختی به سر می برند.
وی [غاصب] به داخل ضریح باشکوه درآمد،
و ملکۀ معظمه را از معبد خود بیرون راند.
ای بانوی شهر ماتم زده من، چه وقت بازخواهی گشت؟
ما را نیازی نیست که بیش از این درباره لوگال- زاگیزی خون آشام و سایر شاهان سومری، مانند لوگال – شگنگور،
لوگال- کیگوب- نیدودو، نینیژی- دوبتی، لوگال- آندانوخونگا، و نظایر آنان، که نامهای پرشکوه دارند، درنگ کنیم و
از آنان سخن گوییم… در همین اثنا، ملتی دیگر از نژاد سامی، به سرپرستی سارگن اول، کشور اکد را تأسیس کرد،
و پایتخت آن را در آگاده، سیصد و بیست کیلومتری شمال باختری کشور شهرهای سومری، قرار داد. یک ستون
یکپارچۀ سنگی، که در شوش به دست آمده، سارگن را با ریش انبوه به صورت مهیبی نشان می دهد؛ لباسی که
پوشیده نماینده بزرگی و قدرت کامل است. این سارگن از نسل شاهان نبود؛ تاریخ برای او پدری نمی شناسد، و
مادرش از روسپیان معابد بوده است. ولی افسانه های سومری برای وی شرح حالی ساخته که از زبان خود او نقل شده  و، در آغاز آن، بسیار به شرح حال موسی [علیه السلام] شباهت دارد. وی در آنجا می گوید:(مادر حقیر و بیچاره من مرا حامله شد و در پنهانی زایید. و مرا در سبدی از نی بر روی آب گذاشت و در آن را با قیر بست.)این کودک که کارگری او را از مرگ نجات داد و بعدها ساقی شاه شد و به او نزدیکی یافت و نفوذ و قدرت فراوان پیدا کرد، آنگاه برخواجۀ خود شورید و او را خلع کرد و بر تخت آگاده نشست و خود را (شاه فرمانروای جهان)خواند.وی تنها بر پاره  کوچکی از بین النهرین حکومت داشت. مورخان وی را (کبیر) لقب داده اند، از آن جهت که بر شهرهای فراوان حمله برده و غنیمت بسیار به چنگ آورده و عده بیشماری مردم را از دم شمشیر گذرانیده است. یکی از کسانی که بهدست وی کشته شده همان لوگال- زاگیزی است که لاگاش را غارت کرده و حرمت خدایان آن را از بین برده بود؛
سارگن وی را شکست داد و، زنجیر به گردن، او را به شهر نیپور درآورد. این سرباز دلیر در خاور و باختر و شمال و
جنوب پیش رفت و عیلام را به تصرف درآورد و، به علامت پیروزیهای درخشان، شمشیر خود را در آبهای خلیج
فارس شست و، آنگاه، به طرف باختر آسیا متوجه شد و به دریای مدیترانه رسید و نخستین امپراطوری بزرگ تاریخ
را تأسیس کرد و مدت پنجاه و پنج سال حکم راند. داستانهای فراوانی در اطراف زندگی و کارهای او ساخته شد، و
زمینه فراهم آمد تا در شمار خدایان قرار گیرد. اما آتش انقلاب در سراسر امپراطوری او برافروخت و دور فرمانروایی او
یکسره پایان یافت. سه پسر سارگن، نوبه به نوبه، پس از وی به جانشینی او رسیدند. سومین آنان به نام نرمسین سازنده بزرگی بود، ولی
از تمام آثار او جز یک لوحۀ یادگاری برجای نمانده که پیروزی او بر پادشاهی گمنام در آن ذکر شده است. این لوحه،
که نقشی برجسته دارد، به سال ۱۸۹۷ در شهر شوش به دست دمورگان افتاد، و یکی از تحفه های موزه لوور به شمارمی رود. در آن نقش برجسته، نرمسین به صورت مرد نیرومندی نشان داده شده که تیروکمان دارد و پاهای خود را با
غرور شاهانه بر بدن دشمنان سرنگون شده گذاشته و ظاهراً آماده است که جز مرگ بی امان پاسخی به استرحام و
التماس دشمن مغلوب خود ندهد. در میان صورتهای دشمنان، که در آ ن لوحه وجود دارد، تصویر کسی دیده می شود
که تیرگردنش را شکافته و در حال احتضار است؛ در قسمت عقب زمینۀ صورت، کوههای زاگرس به نظر می رسد، و
بر روی یک تپه شرح پیروزی نرمسین با خط میخی زیبایی نقش شده است. این لوحه نشان می دهد که، در آن
زمان، هنر ساختن نقش برجسته و کنده کاری، به سر منزل بلوغ رسیده و وضعی در خور اطمینان داشته و، از رهگذر
سابقه ای طولانی، بنیان آن بقاعده و استوار شده بوده است.
سوخته شدن شهر چیزی نیست که بتوان گفت، در همۀ احوال، بلا و بدبختی غیرقابل جبران است؛ بلکه، غالب
اوقات، از دو لحاظ آبادانی و بهداشت، سودمند واقع می شود؛ این قاعده درست درباره لاگاش آن زمان صدق می کند.
پیش از آنکه قرن بیست و ششم ق م فرا رسد، این شهر به دست شاه روشنفکری به نام گودآ دوباره آباد شد و رونق
گرفت؛ مجسمه های کوتاه تنومند این شاه معروفترین آثاری است که از سنگتراشی سومری برجای مانده است. در
موزه لوور، مجسمه ای از سنگ دیوریت وی را در حال خشوع و عبادت نشان می دهد، با عمامۀ سنگینی بر سر، که
شکل آن به کولوسئوم شباهت دارد؛ دستها را بر سینه روی یکدیگر گذاشته، شانه و پاهایش برهنه است، و دو ساق
پای ستبر او را دامنی به شکل زنگوله پوشانیده که روی آن با خط مقدس (هیروگلیف) چیزهای بسیاری نوشته اند.
آثار و خطوط نیرومند و در عین حال منظم سیمای او از مردی متفکر و دادگر و با عزم و نیکومنش حکایت می کند.
رعایای او نه به عنوان اینکه وی مرد جنگنده ای بود به او احترام می گذاشتند، بلکه او را به عنوان شاه فیلسوف و
متفکری دوست می داشتند که عمر را وقف دینداری و ادب پروری و کارهای نیک ساخته بود: در واقع او را باید
مارکوس آورلیوس سومری دانست. معابد فراوان ساخت؛ همان گونه که امروز هیئتهای اعزامی به کاوش می پردازند و
از این میان به مجسمه های وی دست پیدا می کنند، وی نیز تحقیق و مطالعه در آثار گذشتگان را تشویق می کرد و از
ظلم و ستم نیرومندان بر ناتوانان جلو می گرفت. یکی از آثار نوشتۀ وی که به دست آمده نماینده سیاست خاص
اوست؛ به جهت همین سیاست بود که رعایا او را می پرستیدند و، پس از وی، او را به مقام خدایی رسانیدند. در آن نوشته چنین آمده است: در مدت هفت سال کنیز با بانوی خود برابر بود؛ و بنده در کنار خواجۀ خود راه می رفت و، در شهر من، ناتوان در پهلوی توانا آسایش داشت.در این اثنا کشور شهر(اورکلدانیان)که روزگارش از ۳۵۰۰ قبل از میلاد (بنا بر آنچه که از کهنه ترین گورهای آن آشکار می شود) تا ۷۰۰ قبل از میلاد ادامه داشته، در یکی ازمترقیترین دوره های عمر دراز خود به سر می برد. بزرگترین شاه این سرزمین، به نام اور- انگور، همۀ بلاد آسیای
باختری را تحت فرمان آورد و در آنها پرچم امن و آسایش برافراشت و، در سراسر دولت سومری، نخستین  قانون نامه ای را که تاریخ می شناسد انتشار داد. خود وی در این باره چنین می گوید:(با قوانین شایسته و عادلانه شمش، من، برای همیشه، بنیان دادگری را برقرار ساختم.) و چون ثروت اور، در نتیجۀ بازرگانی و حمل و نقل از راه  فرات، افزونی یافت، همان کاری را که پریکلس بعدها در یونان کرده است اور- انگور نیز به انجام رسانید؛ یعنی درزیبایی شهر خود کوشید و معابد فراوان ساخت و در این شهر و شهرهای دیگری که زیر فرمان داشت- مانند لارسا و
اوروک و نیپور- ساختمانهای زیادی کرد،پسر وی، دونگی، در مدت پنجاه و هشت سال پادشاهی، کارهای پدر را  دنبال کرد و چندان به خردمندی حکومت راند که مردم او را همچون خدایی می دانستند که فردوس قدیمی را بهآنان بازگردانیده است.
ولی این دولت و این آسایش دیری نپایید. عیلامیان جنگجو، از طرف خاور، و عموریانی که آن زمان نام آور شده
بودند، از باختر، بر این شهر آسوده و ایمن تاختند و شاه آن را اسیر کردند و با توحش کامل به چپاول آن پرداختند.
شاعران اور در سوک الاهه عشتر، مادر محبوب کشور- شهر خود، که به دست مهاجمان گناهکار مورد بی احترامی
قرار گرفته و او را از آرامگاه خود بیرون انداخته بودند، قصاید سوزناکی سرودند. آنچه مایۀ شگفتی است آنکه،
برخلاف انتظار، این اشعار به صیغۀ اول شخص سروده شده و به گوش ادیبان معتقد به صنایع لفظی خوشایند نیست؛
ولی، با وجود چهار هزار سالی که میان زمان ما و زمان سرودن این اشعار فاصله افتاده، بخوبی می توانیم اندازه ویرانی
و پریشانی را که برآن شهر و مردمش رسیده از این اشعار دریابیم. شاعر چنین م ی گوید:
دشمن با دستهای ناپاک خود مرا ربود؛
دستهایش مرا ربود و مرا از وحشت کشت.
آه که چه بدبختم! او به من هیچ حرمتی نگذاشت!
لباسهای مرا بیرون کرد و بر زن خود پوشانید،
جواهرات مرا برداشت و با آن دختر خود را آراست.
اکنون من اسیر کاخهای اویم- او در جستجوی من بود
در پرستشگاهها. آه که روز به راه افتادن م ی لرزیدم.
او در معبد من مرا دنبال م ی کرد و مرا از ترس به لرزه درمی آورد،
در آنجا و در میان خانۀ خودم؛ مانند کبوتری بودم که بال م ی زدم
و بر بامی می نشستم، یا چون جغد کوچکی که بال زنان خود را در غاری پنهان می کند؛
مانند مرغی مرا از ضریح خود بیرون راند،
از شهر من مانند مرغی مرا بیرون کرد، و من با حسرت آه م ی کشیدم و می گفتم:
معبد من پشت سر من است و بسیار از من دور است.
بدین گونه، مدت دویست سال، که پیش چشمان خودبین ما لحظه ای بیش نیست، عیلام و عمور سرزمین سومر را در
تصرف خویش داشتند. پس از آن، از طرف شمال، حموربی، پادشاه بزرگ بابل، پیش آمد و اورک و ایسین را از
عیلامیان باز گرفت و مدت بیست و سه سال درنگ کرد و پس از آن عیلام را به محاصره گرفت و شاه آن را اسیر
کرد؛ عمور و آشور دوردست را مسخر ساخت و امپراطوریی به وجود آورد که، پیش از آن، تاریخ مانندش را نشان
نم ی دهد؛ کار آن را با وضع یک سلسله قوانین عمومی سامان داد. قرنهای درازی پس از این زمان، سامیان بر
بین النهرین حکومت می راندند، تا آنگاه که دولت پارس برآمد و از آن پس دیگر نامی از سومریان شنیده نمی شد، چه
فصل کوتاه آنان در کتاب تاریخ جهان به پایان رسیده بود.