تمدن ما تاریخ و تمدن ایران
دریای گیلان، مازندران، قزوین، خزر، هیرکان، بحرالسکون، باب الابواب، خوارزمی، آبسکون، کاسپین… شما کدام اسم را برای نامیدن دریای شمال کشور ترجیح می دهید؟ بزرگترین دریاچه دنیا به اندازه گستردگی اش اسم و لقب و شناسه دارد! ۳۵ اسم متفاوتی که البته هیچ کدام به اندازه خزر، مازندران و کاسپین به گوش امروزی ها آشنا نیستند. این روزها اما کشمکش بر سر نام دریای خزر، تبدیل به موضوع مشترک پژوهشگران تاریخی، مجلس، فرهنگستان زبان و ادب فارسی و البته سازمان میراث فرهنگی شده است.
کشمکش برای درست نامیدن دریایی ده ها هزار ساله.چند سال قبل وقتی حیدر علی‌اف ـرئیس‌جمهور پیشین جمهوری آذربایجان ـ از محل قرار داشتن دریای مازندران اظهار بی‌اطلاعی کرد، اولین زمزمه های تغییر رسمی نام این دریا بر سر زبان ها افتاد. زمزمه هایی که اتفاقا به مهم ترین بهانه تاریخ پژوهی درباره نام این دریا هم تبدیل شد. تا جایی که دکتر عنایت‌الله رضا مشاور مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی شروع به پژوهش کرد و نتایج این پژوهش ها را در کتاب «دریای شمال ایران» منتشر کرد.دکتر عنایت الله رضا درباره اسامی امروز دریای شمال کشور می گوید: «من در بررسی مآخذ مربوط به اوایل دوره اسلامی مانند خدای‌نامه‌ها، شاهنامه فردوسی و کتاب‌های دیگری که به زبان پهلوی بود به این نتیجه رسیدم که اصلا سرزمین شمال ایران، در طول تاریخ مازندران نام نداشته، بلکه ابتدا تپوران و بعدها در دوره اسلامی طبرستان نامیده شده است. درحالی‌که مازندران نام ناحیه‌ای در شرق سیستان در شمال هند و در نزدیک ناحیه رود سند بوده است. بنابراین نام «دریای مازندران» عملا برای دریای شمال ایران منتفی است.اما نتایج بررسی های دکتر رضا نشان می داد که نام خزر هم برای دریای شمال ایران نام مناسبی نیست. بر اساس این بررسی ها خزرها قومی بودند که در بخش میانی و جنوبی رود ولگا زندگی می کردند و در دوران انوشیروان خسرو عده ای از آنها به شمال قفقاز مهاجرت کرده و در این منطقه ساکن شدند؛ منطقه ای که اتفاقا فاصله زیادی هم با دریای شمالی ایران داشته است! این قوم که اوایل زندگی شبانی و کوچی داشت، بعد از مدتی دین یهود را پذیرفت اما آشنایی با این دین هم مانع از ادامه خوی نامتمدن و وحشی‌گر آنها نشد. آنها مرتب به غارت‌گری و چپاول اقوام مجاور می پرداختند و خسارت‌های فراوانی به ساسانیان وارد آوردند.دکتر رضا می گوید: «تا قرن چهارم هجری قمری از نام خزر خبری نبود. مثلا در کتاب خوارزمی و سفرنامه ابن فضلان اصلا اسمی از خزر نیست. اما در دوره بنی‌امیه که سپاهیان مشترک مسلمان ایرانی و عرب به قفقاز لشکرکشی کردند، با خزرها درافتادند. این قوم از طریق رود کر به عرب‌ها حمله کرده بود اما اعراب که تصور می کردند خزرها از دریا به این رود آمده‌اند، دریای شمال ایران را «بحر الخزر» نامیدند.» خزرهای یهودی پس از آن به سوی اوکراین، مجارستان، لهستان و اروپای شرقی رفتند. اما ظاهرا بعدها، یعنی در سال ۱۳۱۶ و در دوران رضاشاه نام این دریا را بدون هیچ سند و زمینه تاریخی، طبق دستوری که معلوم نیست از کجا آمده و سند آن چه بوده است، دریای مازندران گذاشتند.دکتر رضا ادامه می دهد: «اما در مقابل خزرها که بی دلیل نامشان روی دریای شمال ایران قرار گرفته، کاسپی‌ها از هزاره دوم پیش از میلاد تا دوره ساسانی در جنوب غرب و جنوب دریای شمال ایران زندگی می‌کردند. این قوم که نام درست آن ها کاس بود، به نام هیرکانی هم شناخته می شدند و تا قسمت‌های مرکز فلات ایران هم نفوذ داشتند. به همین دلیل بسیاری از مورخان نام‌های کاشان و قزوین را هم برگرفته از نام این قوم می‌دانند.اگر نگاهی به متون جغرافیایی جهان و نوشته‌های استرابو، هرودوت و داشته باشید، ردپای کاسی ها را در این آثار هم پیدا خواهید کرد. قومی که نام آنها حتی در در اصطلاحات محلی گیلکی های اصیل هم وجود دارد و به معنای معنی سفید رو استفاده می شود. بنابراین واژه «کاسپین» نه تنها ریشه انگلیسی ندارد، بلکه نامی کاملا فارسی است!دکتر رضا می گوید: «من حکم صادر نمی‌کنم، ولی اعتقاد دارم نام درست این دریا کاسپی است که از نسبت دادن این دریا به قوم کاسی به دست آمده است. دنیا هم این نام را پذیرفته پس دلیلی ندارد، نامی را که به قوم و مردم سرزمین خودمان مربوط است، نپذیریم و اسم قومی که هیچ رابطه‌ای هم با دریای شمال ایران ندارد، به کار ببریم.خسرو معتضد هم که این روزها رسانه ای ترین چهره تاریخ پژوهی ایران به شمار می رود، در تایید پژوهش های دکتر رضا می گوید: «دکتر عنایت اله رضا بعد از ۱۰سال بررسی و تلاش ثابت کرده که نام واقعی دریای شمال ایران «دریای کاسپی» است. نقشه های قدیمی یونان باستان هم این گفته را تایید می کند.این در حالی است که فرضیه های دیگری هم برای دلیل نام گذاری های متفاوت این دریا مطرح می شود. عده ای از پژوهشگران تاریخ معتقدند نام خزر را دولت شوروی به دریای شمال داده و با تبلیغات پیاپی این نام را جا انداخته است. این فرضیه ها تا جایی ادامه پیدا می کند که زمزمه های نام گرفتن این دریا به نام دریای آذربایجان و قفقاز هم شنیده می شود! اقدامی که ظاهرا در راستای سهم خواهی های جمهوری آذربایجان از دریای کاسپی صورت گرفته است. خسرو معتضد با بیان این مطلب می گوید: «این نام گذاری ها یک اقدام سیاسی است و من قصد دارم، یک نسخه از کتاب دکتر رضا را برای مجله نشنال جئوگرافیک و یک نسخه را هم برای کتابخانه کنگره آمریکا بفرستم تا مشخص شود نام واقعی دریای شمال چیست.اما با تمام این ها، مقاومت فرهنگستان زبان و ادب فارسی در مقابل تغییر نام این دریا عامل دیگری است که نام گذاری دریای شمال را چالش برانگیز می کند. چندی پیش بود که نسرین پرویزی معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در گفتگو با خبرنگار ایسنا اعلام کرد: «نام مکا‌ن‌هایی که در زبان فارسی جا افتاده اند نباید تغییر کند.او ادامه داد: «نام خزر در زبان فارسی جا افتاده و نمی‌شود آن را تغییر داد. ضمن این‌که بیشتر مردم از این که خزر نام یک قوم یهودی بوده است اطلاعی ندارند. بنابراین ضرورتی ندارد که این نام را تغییر دهیم. در غیر این صورت باید ۲۵۰۰ سال تاریخ را بیرون بکشیم و خیلی از اسامی مصطلح را تغییر دهیم که عملا این آشنایی‌زدایی امکان‌پذیر نیست.پرویزی در همین راستا به نام کشورمان اشاره کرد و ادامه داد: «در چند دهه گذشته در عرصه بین‌المللی، نام ایران را نمی‌شناختند و به جای آن کشور ما را با لفظ پرشیا یاد می کردند. تا جایی که نام ایران و عراق را اشتباه می‌گرفتند. اما در سال های اخیر، در عرصه بین‌المللی، نام ایران هم بدون نیاز به تغییر شناخته شده و جا افتاده است.
