تمدن ما تاریخ و تمدن ایران
دلایل اضمحلالِ حکومت قاجار را می توان از ابعاد مختلف، واکاوی نمود. یکی از جوانبی که می شود به این مسئله نگاه کرد، از بُعد اجتماعی و با تکیه بر ناامنی و اختلالاتِ موجود در جامعه ایران در آن برهه زمانی است. در این مقاله، سعی شده با آوردنِ نمونه هایی از ناهنجاری و عدم امنیتِ اجتماعی در ایران، طی دهه هایِ پایانی حکومت قاجارها، این موضوع تشریح گردد.
سطح زندگی مردم ایران که با تداوم حکومت قاجار، به دلایلِ داخلی و خارجی، سیر نزولی می پیمود(۱)، در دهۀ منتهی به انقلاب مشروطه (۱۳۲۴-۱۳۱۴ هجری) که مصادف با سلطنت پادشاه ضعیف النّفسی همچون مظفرالدین شاه بود، با افزایش اختلالات اجتماعی مانند راهزنی، رشوه خواری و فقر اقتصادی مردم به وخامت گرایید(۲). در واقع، ضعفِ اراده و عدم اقتدارِ پنجمین شاه قاجار، به تشدید این بحران دامن زد، و عواملِ حکومتی، نقش مهمی در ایجادِ این شرایط اسفناک ایفا نمودند. برای درک بهترِ بیعدالتی و ظلمِ عمّال حکومتی در حقِّ مردم بی دفاع، و اوضاع هولناکی که مردم ایران طیِ سلطنت مظفرالدین شاه مجبور به تحمّل آن بودند، نقلِ روایاتِ ذیل، بسنده به نظر می رسد.
اوّلین روایتِ تکان دهنده، مربوط به اَعمال یکی از پسران پادشاه وقتِ قاجار بود: « سالارالدوله از پسران شاه و حاکم بروجرد و عربستان (خوزستان کنونی) به مردم و خانواده‌ها ظلم و به زنانشان تجاوز میکند(۳) ». مردم تحتِ ستم برخی نواحی که به خاطر رخنه کردنِ فساد در ساختار حکومتی، مرجع قانونی برای دادخواستِ ظلم و ستم برای شان وجود نداشت، تنها راه چاره را پناهنده شدن به اماکن مقدس مذهبی می دیدند: «یکی از برادران شاه که حاکم کاشان است چنان به مردم ستم کرده که به قم رفته در حرم بست نشستند(۴)». میزان بیعدالتی به حدّی رسید که مردم برخی نواحی مرزی، حتی فرار به خارج از قلمرو حکومت را به ماندن در زادگاه و کشورشان ترجیح دادند، چنانکه این موضوع برای بسیاری از اهالی قوچان که از جور حکّام محلی، به آخال در مرز روسیه گریختند(۵)، صِدق میکند. البته بعضا حکومت در برابر این عمّال ظالم خود، عکس العملهایی نشان می داد، اما به هیچ وجه کافی به نظر نمی رسید. برای نمونه، وقتی که شاه از سوء رفتار یکی از پسرانش (حاکم همدان و مناطق مرکزی کنونی)، مبنی بر ظلم به مردم، گرفتن پولشان، هتک ناموس زنانشان و جمع کردن صدهزار تومان در مدتی کوتاه، مطلع گردید، تنها اقدامی که انجام داد برکناری او از منصبش بود(۶)، بدون آنکه هیچ گونه مجازاتی برایش درنظر گرفته شود.
در آن سو، مردم هم در مقابل این همه بی قانونی و ناهنجاری بیکار ننشسته، و در برخی مناطق، عکس العملهای شدیدی به وقوع پیوست. ماجرا ازین قرار بود که، مردم مشهد بر اثر ظلم حاکم این شهر که از شاهزادگان قاجاری بود، شورش کرده و وضعیت برای شاهزاده قاجاری به اندازه ای وخیم گردید که مجبور به فرار شد. شاه در ابتدا، درصدد سرکوب شورشیان برآمد، اما آن را غیرممکن یافته و مجبور به برکناریِ حاکم گردید، اما مردم آرام نگرفته و از شدتِ خشم، قبرِ پدر حاکم وقتِ مشهد را آتش زدند، در حالی که بزرگترین شهر شرقِ ایران دچار ناآرامی و تلاطم بود، روسها به دولت ایران پیغام دادند که یا شورش را بخواباند و یا اجازه دهد تا دولت روسیه، ظاهرا به منظور حفاظت از اتباع خود در مشهد، وارد عمل شود(۷).
شاه نه تنها اقتدار لازم را برای کاستن از میزانِ ظلم و تعدّی کارگزارانش نسبت به مردم ایران، نداشت، بلکه خودِ مظفرالدین شاه نقش مهمتری در تشدید اوضاع نابسامان کشور ایفا میکرد. برای نمونه، وقتی در سال۱۳۲۲ق بهای غلّه بسیار گران شده، و مردم در شرایط بسیار سختی قرار گرفتند، چنانکه علاوه بر قحطی، وبا نیز شایع گردیده بود و به خاطر این مصایب، فقط در تهران، بیست هزار تن جان سپردند، مظفرالدین شاه، مصرّا در فکرِ سفر دوم خود به اروپا بود، میزان سماجتِ او به اندازهای بود که حتی اظهار نمود: «هر کس ممانعت از این سفر من کند، دشمن من است و نزد من مغضوب خواهد شد. حکماً باید از روسها قرض کرده، مرا به سفر فرنگ روانه کنید(۸)».
علاوه بر شاه، اطرافیانِ او در رأس ساختار سیاسی نیز افرادِ عمدتا فاسد بوده و فقط به منافع شخصی خود فکر میکردند، یکی از آنان، صدراعظمِ وقت علی‌اصغر خان امین السلطان بود. وقتی به او در مورد بحران مالی کشور، گسترشِ بیش از اندازه ظلم در جامعه هشدار داده شد، در پاسخ، عنوان نمود که خودش به اندازه ای گرفتار حفظ موقعیتش است که فرصتِ رسیدگی به آن معضلات را ندارد(۹).
با این اوصاف، اگر یکی از علل مهمِّ وقوع انقلاب مشروطه در ۱۲۸۵ش، که منجر به تبدیل سلطنت مطلقه قاجار به سلطنت مشروطه گردید همین اوضاع بحرانیِ اجتماعی بود. اما این انقلاب و تغییر نوعِ نظام سیاسی هم، نه تنها از آلام مردم ایران نکاست، بلکه حتی بر بارِ مشکلات آنان افزود. جدای از عوامل خارجی و شورشهای قومی، باید از بیثباتی سیاسیِ ناشی از تغییرِ مکرّرِ کابینهها (۲۴کابینه طی ۱۲۸۸-۱۲۹۹) هم نام برد که در این زمینه، نقش موثری داشت(۱۰). چنان که اختلالات و آشفتگی اجتماعی، یکی از پیامدهای مهم و مستقیم آن بود، و این بر زندگی مردم، تاثیر مخرّبی داشت:
- در این پانزده سالۀ انقلاب (۱۲۹۹-۱۲۸۵ش)، هرچندی یکبار، حکومتی روی کار میآمد و به سلیقه و حساب خود، اساسی برای کار پیافکنی میکرد ولی هنوز دیوار تاسیسات خود را بلند نکرده، پیِ کار خود میرفت و دولت جدیدی جای آنرا میگرفت، و تاسیسات نیمهکارۀ قبل از خود را خراب و اساس تازهای پهن میکرد که آنهم در نوبت خود گرفتار بیمهری دولت بعدتر میشد. بر اثر این وضع، مردم را حقّاً بازیچه دانسته، از سلطنت گرفته، تا کدخدای کوچکترین ده، از بین رفته و در مقابل، اشخاص متنفّذِ غیرمسئول که هر یک در قلمرو نفوذ مضر خود، فعال مایشاء بودند، بر اعراض و نوامیس حکمفرمائی میکردند،… نتیجۀ آن، پنهان داشتنِ سرمایه، بیکاری و تنگدستی مردمان زحمتکش است، که در تمام شئون اجتماعی هویدا بود…(۱۱).
با شروع جنگ اول جهانی، که همراه با ورودِ نیروهای متفقین در کشورمان بود، بحران اجتماعی دو چندان گردید. ایران نه تنها به صحنه درگیری نیروهای متحدین (آلمان و ترکیه) با متفقین (روسیه و انگلیس) تبدیل گردید، بلکه در فقدان یک اقتدار سیاسی متمرکز، ایلات بزرگ کشور نیز هرکدام، به یکی از دو طرف جنگ پیوسته و از سوی آنان، مسلّح شدند، به طوری که بلوچ و قشقائی به طرفداری از متحدین، و در آنسو هم ایلات بختیاری، اعراب و اتحادیه خمسه به حمایت از متفقین وارد صحنه شدند(۱۲)، این در حالی اتفاق افتاد که با شروع جنگ، ایران اعلام بیطرفی نمود، اما از آنجایی که حکومت وقت ایران، هیچ نفوذ و احترامی در عرصه بین المللی نداشت، دول مذکور، بدون توجه به این اعلام بیطرفی، نیروهای خود را وارد کشور کردند. در این میان، نیروی نظامی معدود کشور چه بسا بر آشفتگی اجتماعیِ موجود، دامن می زدند چنانکه یکی از افسران نظامی انگلیسی، که خود به‌عنوان نیروهای متجاوز، عامل ناامنی و مخلِّ آسایش مردم ایران بودند، در مورد معدود نظامیان حکومت قاجار، اینطور آورده است: «دستجات سربازان دولت ایران نه فقط بی ثمر بودند بلکه در واقع یک خطر جدی برای جاده هایی که محافظت می کردند، به شمار می آمدند، زیرا که آنها تحت رؤسای غارتگرشان، دزدی هایی بندو بست کرده و باج سبیل می گرفتند(۱۳)».
پیامد حضور نیروهای بیگانه درایران، فقط ناامنی اجتماعی نبود، بلکه حضورشان با تشدیدِ کمبود مواد غذایی و قحطی همراه بود، زیرا این سربازان، آذوقه موجود را مورد استفاده قرار داده و در توزیع آن نیز اخلال ایجاد می کردند(۱۴). قحطی سخت و مهیبی اکثر نقاط ایران را فرا گرفت، تا آنجا که حتی عده ای، ریشه درختان را خورده، و حتی به مراتب تکان دهنده تر از آن، آدم خواری نیز روایت شده است. آنفلوانزا که اروپا را فرا گرفته بود، در ایران هم شایع گردید و هزاران نفر را به کام مرگ فرستاد، رقم مرگ و میر ناشی از بیماری و گرسنگی، بسیار بالا بود(۱۵). حتی در پایتخت کشور، تهران، هم تلفات فراوان بود: «بقدری این امراض زیاد بود که خیلی اتفاق میا فتاد تمام اهلِ یک خانه از بزرگ و کوچک باین مرض مبتلا میشدند. عدّۀ اموات تهران ناشی از این امراض، اگرچه احصائیه ای که ثبت و ضبط شود وجود نداشت، ولی مسلّماً به روزی صد الی دویست نفر می رسید و این وضع از اواسط زمستان تا اواخر بهار و سرخرمن دوام داشت(۱۶)».
در همان مقطع زمانی، غرب و شمال غرب ایران به دلیل قحطی، نقل و انتقالات نیروها، خروج نیروهای روس و بی نظمی به وجود آمده در این نیروها، به ویرانی کشیده شد البته، گفته شده که مردم بیچاره آن نواحی، به جنایتِ راهزنان نیز خو گرفته بودند(۱۷). درجنوب ایران، وضعیت بهتر از این نبود، پایان جنگ، تأثیر چندانی بر رفع کمبودهای موجود، بی قانونی در روستاها و فساد گستردۀ مقامات حکومتی نداشت.
۱٫ برای آگاهی بیشتر در این مورد، و پی بردن به عللِ آن. نک: جان فارن، مقاومت شکننده، ترجمه: احمد تدین، تهران: موسسه رسا، ۱۳۷۷ش، صص۱۹۵-۲۲۳٫
۲٫ نمونه های متعددی از این معضلات اجتماعی را میتوان در کتابهای: هانری رنه دآلمانی، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، مترجم: علی محمد فرهوشی، تهران: ابن سینا، ۱۳۳۵ش؛ یحیی دولت آبادی، حیات یحیی، ج۳و۴، تهران: فردوسی، ۱۳۷۱ش؛ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۲و۳، تهران: زوار، ۱۳۴۱ش؛ مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران: زوّار، ۱۳۴۴ش.
۳٫ محمدعلی کاتوزیان، دولت و جامعه در ایران (انقراض قاجار و استقرار پهلوی)،مترجم: حسن افشار، تهران: نشر مرکز، ۱۳۸۰ش، ص۴۹٫ «به نقل از کتاب: یادداشتهای ملک‌المورخین و مرآت‌الوقایع مظفری».
۴٫ همانجا.
۵٫ همان، ص۵۱ .
۶٫ همان، ص۵۰ .
۷٫ همان، صص۴۹-۵۰ .
۸٫ محمدعلی محلاتی، خاطرات حاج سیاح، به کوشش: حمید سیاح، تهران: ابن سینا، ۱۳۴۶ش، ص۵۴۳ .
۹٫ همان، ص۴۹ .
۱۰٫ برای آگاهی کامل از عللِ این بیثباتیِ سیاسی. نک: محمدعلی اکبری، «ظهور موقعیت بحرانی در مشروطه ایران»، مجله تاریخ، تهران: دانشگاه تهران، سال دوم، شماره ۲، صص۴۹-۶۲٫
۱۱٫ عبدالله مستوفی، همان، ج۳، ص ۱۶۹ .
۱۲٫ نک. نیکی کدی، ایران در دوران قاجار و برآمدن رضاخان، ترجمه: مهدی حقیقتخواه، تهران: ققنوس، ۱۳۸۱ش، صص۱۱۴-۱۱۵٫
۱۳٫ پرسی سایکس،تاریخ ایران، ترجمه: محمدتقی فخرداعی، ج ۲، بیجا: چاپخانه رنگین، ۱۳۳۰ش، ص۶۱۴٫
۱۴٫ همان، ص۶۸۱٫
۱۵٫ نک: نیکی کدی، همان، صص۱۲۰-۱۲۱٫
۱۶٫ عبدالله مستوفی، همان، ج۲، ص۵۱۳٫
۱۷٫ نک. نیکی کدی، همانجا؛ همچنین پیتر آوری، تاریخ معاصر ایران، ج ۱، تهران: چاپخانه حیدری، ۱۳۶۹ش، صص۳۷۲-۳۷۳٫
تارنمای موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
ممنونم از مطالب خوبتون
واقعا وب سایت منحصر به فردی دارین