خدایان بابل

دین و دولت- وظایف و اقتدارات کاهنان- خرده خدایان- مردوک- عشتر- داستانهای بابلی درباره آفرینش و طوفان-
عشق ورزی عشتر و تموز- فرودآمدن عشتر به دوزخ- مرگ تموز و رستاخیز وی- آداب و شعایر دینی- سرودهای
توبه- گناه- سحر- خرافات
آنچه قدرت شخص شاه را محدود می کرد تنها قانون و طبقۀ اشراف نبود، بلکه طبقۀ کاهنان نیز مانعی در برابر قدرت مطلقۀ شاه به شمار می رفت؛ چه شاه از لحاظ قانونی عنوان عامل و وکیل خدای شهر را داشت. مالیات به نام خدا گرفته می شد و، به صورت مستقیم یا از راههای انحرافی، به خزانۀ معابد ریخته می شد.

شاه هنگامی در چشم مردم عنوان حقیقی سلطنت را پیدا می کرد که کاهنان لباس قدرت را بر او بپوشانند و (دست بل را بگیرد)و صورت مردوک را، در موکب باشکوهی، با خود در خیابانهای شهر بگرداند. در این گونه جشنها، لباس روحانی می پوشید و
این، خود، نشانۀ وحدت دین و دولت به شمار می رفت، و شاید علامت آن بود که سلطنت ریشۀ دینی و آسمانی دارد.
گرداگرد تخت سلطنت آثار و مظاهر فوق الطبیعه مشاهده می شد؛ این، خود، سبب آن بود که خروج بر پادشاه
بزرگترین کفرها باشد، و کسی که به این کار جسارت ورزد، علاوه بر آنکه سرخود را از دست می دهد، به زیان از دست دادن روح نیز گرفتار شود؛ حتی حموربی بزرگ نیز قوانین خود را از خدا گرفته بود. از زمان (پاتسی ها)یا کاهن- شاهان سومری، تا زمان تاجگذاری بختنصر به دست کاهنان، در هر حال، بابل دولتی دینی و پیوسته (در زیر فرمان کاهنان)بود.در نسلهای متوالی، که گناهکاران، برای آسایش خاطر، مال خویش را با خدایان تقسیم می کردند، ثروت معابد
پیوسته رو به افزایش بود. شاهان نیز، که خود را نیازمند آمرزش خدایان می دانستند، پرستشگاههای معتبر
می ساختند و اثاثه و بنده و مواد غذایی برای آنها فراهم می آوردند؛ زمینهای بزرگی را بر آنها وقف می کردند؛ و هر
ساله بخشی از درآمد کشور را به آن معابد اختصاص می دادند. هر وقت سرزمینی گشوده می شد و غنیمتی به چنگ
قشون می افتاد، نخستین سهم بندگان و غنایم از آن معابد بود؛ هر وقت غنیمت سرشاری به دست شاه می افتاد،
هدایای فراوانی به خدایان تقدیم می کرد. از بعضی از زمینها سالانه مالیات جنسی خرما و دانه بار و میوه به معابد
پرداخته می شد؛ اگر صاحب زمین آن مالیات را نمی پرداخت، ملک به تصرف معبد درمی آمد- غالب اوقات، این
ملکیت به خود کاهنان انتقال می یافت. توانگر و درویش، هر یک برحسب استعداد خود، سهمی از دسترنج خود را به
معابد اختصاص می دادند. زر و سیم و مس ولاجورد و گوهرهای گرانبها و چوبهای قیمتی فراوان در معابد انباشته
شده بود.
چون کاهنان نمی توانستند از همۀ این ثروتها بهره برداری کنند یا آنها را به مصرف برسانند، آنها را به سرمایه های
قابل بهره برداری تبدیل می کردند؛ به این ترتیب بود که امور کشاورزی و صنعتی و مالی تمام مملکت را در قبضه
داشتند. علاوه بر زمینهای زراعتی پهناور، غلامان فراوان نیز در اختیار معابد بود؛ این غلامان را یا در مقابل مزد به
خدمت دیگران می گماشتند، یا آنان را به حرفه های مختلف- از نواختن موسیقی تا کشیدن شراب- وا می داشتند.
همچنین کاهنان بزرگترین بازرگانان و مالداران بابل بودند و، با فروختن کالاهای گوناگونی که در معابد فراهم
می شد، بخش مهمی از بازرگانی کشور را اداره می کردند. چنان شهرت داشت که این دسته، در بهره برداری از
سرمایه، حکمت و درایت فراوان دارند؛ به همین جهت بسیاری از مردم سرمایه های خود را برای بهره برداری به ایشان
می سپردند و می دانستند که اگر بهره فراوانی نباشد، به هر صورت، اطمینان آن هست که سودی به دست خواهد آمد. کاهنان به شرایطی سهلتر از دیگر وام دهندگان به مردم قرض می دادند؛ گاهی به درویشان و بیماران، بدون
درخواست فایده، وام می دادند؛ هر وقت مردوک دوباره به وام گیرنده لبخند می زد سرمایه را پس می گرفتند. از این
گذشته پاره ای از کارهای عمومی به وسیلۀ کاهنان انجام می شد: قراردادها را می نوشتند و تسجیل می کردند و امضای
خود را بر آنها می گذاشتند؛ وصیت نامه ها را تنظیم می کردند؛ به مرافعات مردم گوش می دادند و رأی صادر می کردند،
و از حوادث مهم و معاملات بازرگانی ثبت برمی داشتند.
هرگاه که بحرانی پیش می آمد و مال فراوان لازم می شد، شاه قسمتی از دارایی معابد را مصادره می کرد. ولی این کار
خطرناکی بود که بندرت اتفاق می افتاد، چه کاهنان کسانی را که بدون اجازه ایشان در اموال معابد تصرف کنند
بشدت لعن می کردند؛ از این گذشته نفوذ ایشان در مردم بیش از نفوذ شخص شاه بود؛ گاهی می تواستند، با اتحاد
کلمه و استفاده از نیرو و هوش خویش، شاه را از سلطنت خلع کنند. متولیان معابد مزیت خلود و جاودانی بودن را
داشتند، چه شاه می مرد، ولی خدا جاودانی بود؛ به همین جهت مجمع روحانیان، که از تغییرات و تقلبات انتخاب و
خطرهای مرض و آدمکشی و جنگ در امان بود، می توانست نقشه های درازمدت برای کارهای خود بکشد، و این
همان چیزی است که سازمانهای بزرگ دینی تا امروز از آن برخوردار بوده اند. همۀ این اوضاع و احوال قدرت
فوق العاده ای برای کاهنان ایجاد کرده بود.مقدر چنان بود که بابل به دست بازرگانان ساخته شود و سود آن به جیب
کاهنان بریزد.
آیا آن خدایان که پاسبان مخفی دولت بابل به شمار می رفتند چگونه بوده اند ؟ تعداد خدایان زیاد بود ، چه نیروی
تخیل مردم حدی نداشت و احتیاجاتی که مردم، برای آنها، خود را نیازمند خدایان می دانستند نامحدود بود. مطابق
یک آمار رسمی، که در قرن نهم قبل از میلاد برداشته شده، شماره خدایان نزدیک ۶۵۰۰۰ به دست آمده است.هر شهر برای نگاهبانی خود خدای خاصی داشت؛ در بابل قدیم، و برای دین آن، همان امری صورت می گرفت که امروز
در نزد ما صورت می گیرد؛ یعنی شهرستانها و دهکده ها، اگر چه به صورت رسمی به خدای بزرگ و اعلا سر فرود
می آوردند، هر کدام خدای کوچکی داشتند که آن را می پرستیدند و به آن وفاداری می نمودند؛ به این ترتیب بود که
پرستشگاههایی برای شمش در لارسا، و برای عشتر در اوروک، و برای ننار در اور ساخته می شد- چه پس از آنکه
دولت سومری از میان رفت، خدایان متعدد سومری بر جای مانده بود. خدایان دور از مردم نبودند؛ بیشتر آنها بر
زمین و در معابد می زیستند: با کمال اشتها خوراک می خوردند و، با دیدارهای شبانه ای که از زنان پرهیزگار
می کردند، توسط این زنان، به مردم مشغول و پرکار بابل فرزندانی عطا می کردند.
کهنترین خدایان، خدایان نجومی بودند مانند آنو، گنبد نیلگون؛ شمش، خورشید؛ ننار، ماه؛ بل یا بعل، یعنی زمینی
که همۀ بابلیان پس از مرگ به سینۀ آن باز می گردند. هر خانواده خدایی خانگی داشت که به آن نماز می گزاشت و
هر بام و شام برای آن شراب می فشاند؛ هر فردی خدایی (یا چنانکه امروز می گوییم فرشتۀ نگاهبانی) برای حمایت
خویش داشت که او را از افراط در غم و شادی حفظ می کرد؛ جنهای متعدد باروری، به تصور آن مردم، بر روی مزارع
در پرواز بودند و به محصول برکت می بخشیدند. شاید یهودیان گروه انبوه کروبیان و فرشتگان خود را از این شماره
فراوان ارواح بابلی اقتباس کرده باشند.
از مردم بابل شواهدی به دست نیامده که بنابر آن بتوان گفت یکتاپرستی، نظیر آنچه در زمان اخناتون یا اشعیای
دوم وجود داشته، در سرزمین بابل حکمفرما بوده است. با وجود این، باید گفت که دو نیرو آن مردم را به طرف
توحید می رانده است: یکی اینکه مملکت پس از جنگها پهناور می شد، و خود این پهناوری خدایان محلی را به فرمان
خدای یگانه درمی آورد؛ دیگر آنکه پاره ای از شهرها، از روی حب وطن، خدای خاص و محبوب خود را صاحب قدرت مطلقه و مسلط بر همه چیز تصور می کردند؛ مثلا نبو چنین می گوید:(به نبو ایمان داشته باش و به خدایان دیگر ایمان نیاور.)ای دستور با نخستین فرمان از (احکام عشره)-ده فرمان- یهودیان چندان اختلافی ندارد. رفته رفته این تصور پیش آمد که خرده خدایان مظاهر یا صفاتی از خدای بزرگ را نمایش می دهند؛ به این ترتیب شماره
خدایان کاهش یافت. در نتیجه، مردوک، که در ابتدا خدای خورشید بود، عنوان ریاست و بزرگی خدایان بابلی را پیدا
کرد. و به لقب بعل مردوک، یعنی مردوک خدا، ملقب شد؛ بابلیان شیواترین و گرمترین نمازهای خود را در برابر این
خدا می گزاردند.
اهمیت عشتر (همان آستارتۀ یونانیان و عشتورت یهودیان) تنها در آن نیست که با ایسیس مصریان و آفرودیتۀ
یونانیان و ونوس رومیان شباهت دارد، بلکه بیشتر از آن جهت است که در یکی از شگفت انگیزترین عادات بابلی
دست داشته و آن را متبرک می ساخته است، این الاهه، در آن واحد، کار دمتر و آفرودیته هر دو را داشته؛ یعنی
علاوه بر آنکه الاهۀ زیبایی اندام و عشق بوده، الاهۀ مهر مادری، و الهام دهنده نهانی حاصلخیزی خاک، و عنصر
آفریننده جهان به شمار می رفته است. چون با عینک زمان حاضر به عشتر و صفات و وظایف آن نظر افکنیم، البته
هرگز نمی توانیم تناسب و سازشی میان آنها به دست آوریم؛ مثلا می بینیم که وی الاهۀ جنگ و عشق هردو بوده و، از طرف دیگر، الاهۀ زنان بدکاره و مادران خانواده هر دو به شمار می رفته، و خود را به لقب (معشوقه مهربان) ملقب ساخته است؛ گاهی وی را به صورت الاهۀ ریشداری نمایش می دادند که صفات نری و مادگی، هردو، در آن دیده
می شد؛ گاهی پیکر وی را به شکل زن برهنه ای می ساختند که پستانهایش آماده برای شیردادن است. با آنکه پرستندگان وی او را به نامهای (دوشیزه) و (دوشیزه پاکیزه)و (مادر پاکیزه) خطاب می کردند، پیوسته از این خطاب منظوری جز آن نداشتندکه عشقهای وی رنگ زناشویی نداشته است. گیلگمش از این پیشنهاد این الاهه برای
همسری خودداری کرد؛ حجت وی در این امتناع آن بود که به وی اطمینان ندارد؛ مگر همو نبود که یک بار به
شیری عشق ورزید و او را فریفت و سپس کشت؟ اگر بخواهیم حقیقت عشتر را چنانکه بود دریابیم، باید قانون اخلاق
جاری را به کناری بگذاریم. درست در سطرهای آینده بیندیشید که چگونه بابلیان با شور و شوق تمام به درگاه او
تسبیح و راز و نیاز می کنند؛ این گونه مناجات هیچ دست کمی از دعاها و ثناهای متقیان مسیحی در مقابل مریم
عذرا ندارد:
ای بانوی بانوان، و ای الاهۀ الاهگان، ای عشتر، ای ملکۀ همۀ شهرها و راهنمای همۀ مردان.
تو نور جهانی، تو نور آسمانهایی، ای دختر سین بزرگ (خدای ماه).
قدرت تو برین است ای بانو، و مقام تو برتر از مقام همه خدایان است.
تو داوری می کنی و داوری تو بر داد است.
قوانین زمین و قوانین آسمانها و قوانین معابد و ضریحها و قوانین خانه های شخصی و اطاقهای پنهانی، همه را تو
می گذاری.
کجاست که نام تو در آنجا نیست، و کجاست مکانی که فرمانهای ترا در آن نشناسند؟
چون نام تو برده شود، زمین و آسمانها می لرزد، و خدایان نیز بر خود می لرزند…
تو بر ستمدیدگان نظر داری، و هر روز داد خوارشدگان را می ستانی.
تا چند، ای ملکۀ آسمان و زمین تا چند،
تا چند، ای چوپان مردان رنگ پریده درنگ می کنی؟
تا چند، ای ملکه ای که پاهایت خسته نمی شود و زانوهایت در شتاب است؟
تا چند، ای بانوی سپاهیان و ای بانوی کارزارها؟ای بزرگواری که همۀ ارواح آسمانی از تو بیم دارند، و همۀ خدایان خشمناک در فرمان تواند؛ ای که برهمۀ
فرمانروایان تسلط داری، و زمام پادشاهان به دست توست.
ای گشاینده زهدانهای مادران، نور تو عظیم است.
ای پرتو درخشان آسمان و ای روشنی جهان؛ ای که همه جا را که آدمی در آن می زید روشن می سازی و لشکریان
همۀ ملتها را گرد یکدیگر فراهم می آوری.
ای الاهۀ مردان، ای پروردگار زنان، حکمت تو برتر از دریافت عقل است.
به هر جا جلوه ای کنی مردگان به زندگی باز می گردند، و بیمار برمی خیزد و به راه می افتد؛ و چون بیمار به روی تو
نظر کند، روح وی شفا می پذیرد.
تا کی، ای بانوی من، باید دشمنانی بر من پیروز بمانند؟
فرمان ده، که چون فرمان دهی خدای خشمگین دور خواهد شد.
عشتر بزرگ است! عشتر ملکه است! بانوی من بزرگوار است، بانوی من ملکه اینینی اختر توانای سین است.
هیچ مثل و مانندی ندارد.
بابلیان این خدایان گوناگون را همچون شخصیتهای قهرمانی قرار داده و برای آنها داستانها و اساطیری ساخته اند که
بخش بزرگی از آنها از راه یهودیان به ما رسیده و جزئی از معارف دینی ما را تشکیل می دهد. نخستین داستان در این میانه داستان آفرینش است. در آغاز، جز پریشانی و نانظمی (خائوس) هیچ نبود.(روزگاری که هیچ چیزی در بالا نبود که به نام آسمان خوانده شود، و هیچ چیزی به نام زمین در این پایین وجود نداشت، آپسو، یعنی اقیانوس، که در آغاز پدر همه چیز بود، و تیامات، یعنی خائوس، که همه چیز ازوی زاییده شده، آبهای خود را در هم آمیختند.)رفته رفته اشیا بزرگ شدن و صاحب صورت شدن آغاز کردند، ولی تیامات، آن الاهۀ سهمناک، ناگهان در این اندیشه
افتاد که همۀ خدایان دیگر را از میان بردارد تا خود، که خائوس است، بتنهایی سلطنت کند. انقلاب عظیمی پیش
آمد و بر اثر آن، نظم و سامان بکلی نابود شد. آنگاه خدای دیگری به نام مردوک، با سلاح خود تیامات، به جنگ با او
برخاست؛ به این معنی که چون تیامات دهان خود را برای بلعیدن او گشوده بود گردبادی به دهان او فرو کرد و،
چون باد به درون او رفت و شکمش برآمد، نیزه خود را به شکم او فرو برد؛ به این ترتیب الاهۀ پریشانی ترکید و مرد.داستان می گوید که پس از آنکه(مردوک آرامش خود را بازیافت),تیامات مرده را، همچون ماهی که برای خشک کردن از درازا به دو نیم می کنند، دوپاره کرد و(یکی از دوپاره را بر بالا آویخت، که آسمان شد، و پاره دیگر را زیر پاهای خویش گذاشت، و از آن زمین را ساخت.)این همۀ چیزی است که از داستان آفرینش بابلی به ما رسیده است. شاید شاعر قدیمی قصدش از ساختن این افسانه بیان این مطلب بوده است که ما از آغاز آفرینش جز این
چیزی نمی دانیم که نظم و سامان جانشین خائوس شده است، و در واقع همین است که جوهر هنر و مدنیت به شمار
می رود. ولی این مطلب را نباید از خاطر دور داشته باشیم که از میان رفتن خائوس هنوز هم افسانه ای بیش نیست.
مردوک، پس از آنکه بدین گونه آسمان و زمین را ساخت، به خمیر کردن زمین با خون خود پرداخت تا بنی آدم را
برای خدمت خدایان بسازد. روایتهای بابلی، در جزئیات آفرینش انسان، با یکدیگر اختلاف دارد، ولی همه در این
مطلب یک کلامند که خدا انسان را از تکه ای گل رس ساخت. به طور کلی، در این افسانه ها چنان نیست که آدمی در
آغاز پیدایش در باغ و بهشتی زندگی می کرده باشد، بلکه انسان به صورت موجودی بوده که با نادانی و سادگی
جانوران می زیسته، تا آنگاه که جانور سهمناکی به نام اوآنس، که نیمی ماهی و نیمی فیلسوف بود، بر وی ظاهر شد و
دانشها و هنر شهرسازی و اصول و مبادی حقوق و قانون را به وی آموخت؛ پس از آن، اوآنس به دریا فرو رفت و به
کار نوشتن تاریخ مدنیت اشتغال ورزید. ولی خدایان ناگهان از انسانهایی که آفریده بودند ناخشنود شدند و طوفان بزرگی برایشان فرستادند تا انسان و آثار وی را، یکباره، نیست کند. ائا، خدای حکمت را بر انسانیت رحمت آمد و بر
خود گرفت که لااقل شمش- نپیشتیم و همسر او را از هلاک شدن رهایی بخشد. طوفان همه جا را فرا گرفت و(مردم مانند تخم ماهی در دریا غوطه می خوردند)چون چنین شد، ناگهان خدایان به گریه درآمدند و از کار بد خود انگشت پشیمانی به دندان گزیدند و از یکدیگر پرسیدند که:(پس از این دیگر چه کس به خدایان قربانی و هدیه تقدیم خواهد کرد؟)ولی شمش- نپیشتیم کشتیی ساخته و از طوفان نجات یافته بود. کشتی وی بر بالای کوه نیسیر جای داشت، و او کبوتری برای کسب اطلاع به پرواز درآورد؛ در آن هنگام، وی بر آن شد که قربانیی به خدایان تقدیم کند؛ خدایان قربانی او را با شگفتی و سپاسگزاری پذیرفتند.(خدایان بو را شنیدند، بوی پاکیزه را شنیدند، ومانند مگسان بر بالای قربانی گرد شدند.)زیباتر از این یادبود مبهم طوفان بلاخیز افسانۀ رویش گیاهان است که با نام عشتر و تموز همراه است. در متن سومری داستان، تموز برادر کوچک عشتر است؛ در متن بابلی، گاهی عنوان
معشوق، و گاهی عنوان پسر او را دارد. چنان به نظر می رسد که این هر دو متن به اساطیر ونوس و آدونیس یا دمتر و
پرسفونه و صدها اسطوره دیگر مرگ و رستاخیز راه یافته باشد. تموز، پسر خدای بزرگ ائا، گوسفندان خود را در زیر
درخت بزرگ اریدا، که سایۀ آن همۀ زمین را می پوشاند، می چرانید؛ عشتر، که پیوسته تشنۀ عشق بود، به دام عشق
او گرفتار آمد و بر آن شد که وی را به همسری جوانی خود برگزنید. ولی تموز، مانند آدونیس، با حملۀ گرازی وحشی
از پای درآمد و مانند همۀ مردگان به دوزخ تاریک زیرزمین- که بابلیان به آن نام آرالو می دادند و ارشکیگال، خواهر
حسود عشتر، بر آن تسلط داشت- فرو رفت. عشتر به اندوه سخت گرفتار شد و عزم جزم کرد که به آرالو فرو شود و،
با شستن زخمهای تموز در یکی از چشمه های شفابخش، زندگی را به وی بازگرداند. آنگاه با زیبایی خیره کننده
خویش به دروازه دوزخ نزدیک شد و اجازه خواست که به آن درآید. لوحهایی که به دست آمده داستان را، به صورت
نیرومندی، چنین بیان می کند:
چون ارشکیگال این را شنید،
مانند کسی بود که درخت گزی را می برد -لرزید؟- .
و مانند کسی بود که نبی را می برد – تکان خورد؟- .
چه چیز قلبش را پریشان کرد، چه چیز کبدش را – تکان داد- ؟ »
آیا- این زن – می خواهد که با من – در اینجا بماند-؟
و از خاک تغذی کند و –غبار- را به جای شراب بنوشد؟
من برای مردانی می گریم که زنان خود را رها کرده اند؛
برای زنانی می گریم که آنان را از آغوش شوهرانشان کنده اند؛
و برای کودکانی که نارس- چیده شده اند-.برو ای دربان، و در را به روی او بگشا، و مطابق دستور قدیم با وی رفتار کن.دستور و مقررات قدیم چنان بود که هرکس می خواست به دوزخ درآید باید برهنه باشد؛ به همین جهت، از هر دری که عشتر می خواست بگذرد، دربان
دوزخ لباسی یا زینتی را از او باز می گرفت: ابتدا تاجش را برداشت، آنگاه گوشواره ها را بیرون کرد، و پس از آن
گردنبند و سپس زیورآلات سینه اش را برداشت؛ و پس از آن کمربند گوهرنشان و دستبند و پای بند زرین و، در
پایان، پارچه ای را که میان او را می پوشانید باز گرفت. هر بار عشتر با لطافت و ظرافت لب به اعتراض می گشود، ولی
به آنچه از او خواسته بودند رضا می داد.
و چون عشتر در زمینی فرو رفت که در آمدن به آن را بازگشتی نبود، ارشکیگال وی را دید و از این آمدن در خشم
شد.عشتر بی پروا خود را بر وی افکند.
ارشکیگال دهان گشود و سخن گفت
به نمتار قاصدش…
برونمتار، – و او را به زندان کن؟- در کاخ من. »
و بر وی شصت بیماری را چیره کن،
بیماری چشم را بر چشمانش،
بیماری پهلو را بر پهلویش،
بیماری پا را بر پایش،
بیماری قلب را بر قلبش
بیماری سر را بر سرش و بر تمام وجودش در آن هنگام که عشتر با این پرستاریهای خواهرانه به دوزخ در بند بود، زمین، که از وجود وی بر پشت خود، به علت غیبت او، الهام نمی گرفت، همۀ هنرها و راههای عشق ورزی را یکباره فراموش کرد: دیگر
گیاهی گیاه دیگر را بارآور نساخت، سبزیها پژمرده شد، و جانوران دیگر گرمایی در خود احساس نمی کردند؛ ریشۀ
عاطفه و محبت در مردم خشکید.
پس از آنکه بانو عشتر به سرزمینی که بازگشت ندارد درآمد،
دیگر گاو نر بر پشت ماده گاو نجهید، و خر نر به خر ماده نزدیک نشد؛
و هیچ مردی در کوچه به دختر جوانی نزدیک نشد؛
مرد در اطاق خود می خوابید،
و زن تنها به خواب می رفت.
جمعیت کم شد؛ خدایان که دریافتند قربانیهای زمین کاهش یافته پریشان شدند و فرمان دادند که ارشکیگال
خواهرش عشتر را آزاد کند؛ او به فرمان خدایان گردن نهاد. ولی عشتر به بازگشتن زمین، جز آنکه تموز را با خود
همراه ببرد، خرسندی نمی داد. درخواست وی پذیرفته شد و او پیروزمندانه از هفت دروازه گذشت، و میان بند و
دستبند و پای بند زرین و کمربند گوهرنشان و زیورآلات سینه و گردنبند و گوشواره ها و تاج خود را بازگرفت. چون
دوباره بر روی زمین آشکار شد، گیاهان از نو به روییدن و شکوفه کردن آغاز کردند، و زمین پر از خوردنی شد. و
جانوران به زیاد کردن نسل خود پرداختند. عشق، که نیرومندتر از مرگ است، به جایگاه حقیقی خود، که چیرگی و
خواجگی بر خدایان و آدمیزاد است، بازگشت. برای مرد عالم و محقق زمان حاضر، این افسانه به صورت شگفت انگیز و
زیبایی مرگ و رستاخیز سالانۀ زمین را نمایش می دهد و نیروی برین عشق را آشکار می سازد که لوکرتیوس، در آنجا
که از ونوس سخن می گوید، به بهترین وجه بیان می کند؛ ولی همین افسانه عنوان تاریخ مقدسی را داشت که مردم
بابل به آن ایمان راسخ داشتند، و یک روز از سال را به خاطر مرگ تموز سوگواری می کردند، و روز دیگر را به یادگار
زنده شدن و رستاخیز او به جشن و شادی می پرداختند.
با وجود این، چنان به نظر می رسد که فرد بابلی از اندیشۀ جاودانی شدن شخصیت خویش هیچ گونه احساس
خشنودی نمی کرده است. دین وی دین خاکی و زمینی و عملی بود؛ در آن هنگام که دعا می خواند و نماز می گزاشت
درخواست پاداشی در بهشت نداشت، بلکه خیرات زمینی را طلب می کرد. نمی توانست به خدایان خود در آن طرف گور اعتقاد داشته باشد. درست است که در یکی از متنهای بابلی مردوک به صورت (زنده کنندگان مردگان)وصف شده,و در داستان طوفان چنان آمده که نجات یافتگان از آن جاودانه زندگی می کنند، اندیشۀ کلی بابلیان درباره زندگی در جهان دیگر با اندیشۀ یونانیان بسیار شباهت دارد: مردگان، از قدیسان و بدکاران و هوشمندان و ابلهان، همه،
بدون تفاوت به جایگاه تاریکی در شکم زمین فرو می روند و هیچ یک از ایشان پس از آن روی روشنایی را نخواهد
دید. بهشتی را معتقد بودند، ولی آن را مخصوص خدایان می دانستند؛ آرالو، که همۀ انسانها به آن فرو می رفتند،
هرگز جای نعمت و خوشگذرانی نبود و بیشتر مردم در آن کیفر و عقاب می دیدند؛ مردگان ابدالدهر دست و پا دربند
می ماندند و تنهاشان از سرما می لرزید و گرسنه و تشنه به سر می بردند، مگر آنکه فرزندان در اوقات معین خوراکی
در گور ایشان بگذارند. هرکس در زمین بیشتر گناه کرده بود در آنجا عذاب فراوانتر می چشید؛ براین گونه اشخاص
بیماری جذام چیره می شد تا تنشان را بخورد یا نرگال و آلات، خواجه و بانوی آرالو، برای پاک کردن ایشان از بار
گناهان، بلاهای دیگری بر سرشان فرو می ریختند.
بیشتر اجساد مردگان را در زیرزمینهای سقفدار به خاک می سپردند؛ گاهی مردگان را می سوزانیدند و خاکسترشان را
در گلدانهایی محفوظ نگاه می داشتند. مردگان را با مواد خاص مومیایی نمی کردند، ولی کسانی بودند که کارشان
مرده شویی بود؛ پس از شستن مرده لباس نیکو بر وی می پوشانیدند و گونه هایش را رنگین و مژگانهایش را سیاه
می کردند و انگشتریهایی بر انگشتان او می نهادند و لباسهای زیرپوش اضافی با وی به خاک می سپردند. اگر مرده زن
بود، شیشه های عطر و شانه و گردها و روغنهای آرایش در گور وی می گذاشتند تا بوی خوش و زیبایی چهره خود را
در جهان دیگر حفظ کند. معتقد بودند که اگر مرده چنانکه باید و شاید به خاک سپرده نشودبه زندگان آسیب و
گزند خواهد رسانید، و اگر او را اصلا دفن نکنند، روحش در کنار مستراحها و ناودانها برای دست یافتن به خرده های
طعام سرگردان می ماند و ممکن است تمام یک شهر را گرفتار وبا و طاعون کند. همۀ اینها مجموعه افکاری است که
البته آن انتظام قضایای هندسۀ اقلیدسی را ندارد، ولی برای آن کافی بوده است که بابلیان را وا دارد تا خدایان خود و
کاهنان این خدایان را همیشه سیر نگاه دارند.
آنچه بیشتر به عنوان هدیه و قربانی به خدایان تقدیم می شد چیزهای خوردنی و آشامیدنی بود، چه این گونه چیزها
آن مزیت را داشت که اگر بتمامی به توسط خدایان تناول نمی شد، هرگز از بین نمی رفت. غالباً برقربانگاهها معابد
گوسفندان را به عنوان قربانی سر می بریدند؛ در یکی از اوراد بابلی که به دست ما رسیده چنین نوشته است که:(گوسفند جایگزین و فدیۀ آدمی است، و جان خود را به جای او تقدیم می کند)این، خود، سابقۀ شگفت انگیزی ازگوسفند قربانی مرسوم میان یهودیان و مسیحیان است. قربانی کردن یکی از شعایر دینی پر طول و تفصیل و دقیق
بوده و ضرورت داشته است که کاهن کارشناس در این کار به آن اقدام کند. هرکاری که صورت می گرفت، و هر
لفظی که در حین قربانی بر زبان جاری می شد، بایستی مطابق سنت باشد؛ اگر مرد عادی غیر متخصص به این کار
می پرداخت و به اندازه سرمویی از مراسم مقرر تخلف می کرد، نتیجه آن می شد که خدایان طعام را بخورند و به دعای
شخص قربانی کننده گوش ندهند و آن را اجابت نکنند. در دین بابلی، به آداب و مراسم صحیح بسیار بیشتر از عمل
صالح اهمیت داده می شد. اگر کسی می خواست وظیفۀ خود را برابر خدایان به انجام رساند، بر وی واجب بود که
قربانی شایسته به معابد پیشکش کند. و دعاها و اوراد مخصوص بخواند. از این که می گذشت، هرکس می توانست
چشم دشمن شکست خورده را بر کند و دست و پای اسیران را ببرد و بازمانده تنشان را زنده در آتش کباب سازد،
بی آنکه پروای آن کند که چنین کارها ممکن است سبب آزرده شدن خدایان باشد. دیگر از کارهای واجبی که هر
بابلی پرهیزگار مستمسک به دین می کرد، آن بود که، در موکب دراز ب اشکوهی که کاهنان ترتیب می دادند و تصویر
مردوک را از ضریح و معبدی به ضریح و معبددیگر منتقل می کردند، با کمال خضوع و خشوع شرکت جوید، یا در
این گونه مراسم حاضر شود، یا بر پیکر بتها روغنهای خوشبو بمالد، و در برابر آنها مواد معطر بخور کند، یا تن آنها را با لباسهای نیکو و گوهر بیاراید؛ دیگر اینکه دوشیزگی دختران خود را در جشن عشتر بزرگ تقدیم کند؛ دیگر آنکه
برای خدایان خوردنی و نوشیدنی فراهم سازد و نسبت به کاهنان بخشنده دست و مهمان نواز باشد.
شاید حکمی که با اطلاع از این اوضاع و احوال درباره بابلیان صادر می کنیم سخت و ظالمانه باشد؛ همان گونه که
آیندگان نیز، با اسناد و مدارکی که از گزند روزگار در امان می ماند و از زندگی ما برای آنان حکایت می کند، درباره ما
نیز چنین حکم خواهند کرد. پاره ای از ظریفترین بازمانده های ادبی بابلی دعاهایی است که مردان متقی و صادق در
تقوای خود سروده اند. مثلا بختنصر مغرور، با کمال خشوع، و فروتنی، در برابر مردوک چنین راز و نیاز می کرده:
بی تو ای پروردگار من، چه چیز می تواند بود
برای شاهی که او را دوست داری و به نامش می خوانی؟
لقب او را چنانکه اراده توست متبرک خواهی ساخت،
و به راه راست رهبریش خواهی کرد.
من که امیری فرمانبردار توام،
همانم که دستهای تو مرا ساخته است.
این تویی که مرا آفریده ای،
و رهبری لشکر بندگان خود را به دست من سپرده ای،
و به مقتضای رحمت خودت، ای خواجۀ من…
نیروی سهمگین خود را به مهربانی و رحمت بدل کن،
و چنان کن که در قلب من
احترام به پرودگاری تو برانگیخته شود.
آنچه را خیر من در آن است به من ببخش.
بازمانده ادبیات دوره بابلی پر از سرودهایی است که در آن فروتنی بشری به شدیدترین وجه نمایانده شده؛ این خود
خاصیتی از مردم سامی نژاد است که به وسیلۀ این خضوع و خشوع بر غرور و کبریای خود لگام می زده و آن را از انظار مخفی می داشته اند. بیشتر این سرودها به صورت (سرودهای توبه) است و ما را برای احساسات عاطفی و تصاویری که در مزامیر داوود پس از آن آمده مهیا و مستعد می سازد. ازکجا که همینها سرمشق مزامیر داوود نبوده
باشد؟
من، خدمتگزار تو، با قلبی لبریز از حسرت به تو تضرع می کنم.
تو دعای گرم کسی را که پشتش زیر بار گناه دوتاست می پذیری.
تو به مردی نظر می افکنی، و آن مرد زندگی می کند…
پس، از روی مرحمت به من نظر افکن و دعای مرا بپذیر…
و پس از آن، همچون کسی که در نری و مادگی خدایی که به او خطاب می کند در شک باشد، چنین می گوید:
چه مدت، ای خدای من، چه مدت، ای الاهۀ من، طول می کشد تا به من نظر افکنی؟ چه مدت، ای خدای شناخته و
ناشناخته، طول می کشد تا آتش خشم در قلب تو فرو نشیند؛
چه مدت، ای خدای شناخته و ناشناخته، طول می کشد تا قلب نامهربان تو آرام گیرد؟
نوع بشر به تباهی افتاده و بد حکم می کند؛
از همۀ آنان که زنده اند، کیست که چیزی بداند؟
مردم نمی دانند که آنچه می کنند خوب است یا بد است.ای خواجۀ من، خدمتگزارت را از خودمران؛
او در منجلاب فرو رفته؛ دستش را بگیر!
و گناهی را که ورزیده ام به رحمت مبدل کن!
بیدادهایی را که روا داشته ام، به باد فرمان ده تا با خود ببرد!
گناهان بیشمار مرا همچون جامه ای از تن من بکن!
ای خدای من، گناهان من هفت درهفت است؛ از گناهان من در گذر!…
ای الاهۀ من، گناهان من هفت درهفت است؛ از گناهان من در گذر!…
از گناهان من درگذر، و من در برابر تو خوار و زبون خواهم بود.
بشود که قلب تو مانند قلب مادری که فرزندانی زاده، شاد شود؛
بکند که مانند مادری که فرزندان زاده، یا پدری که صاحب فرزند شده، شاد شود!
این مزامیر و سرودهای دینی را گاهی کاهنان تلاوت می کردند، گاهی نمازگزاران، و زمانی هر دو باهم به خواندن
مشغول می شدند؛ یعنی قسمتی را کاهنان می خواندند و قسمتی را نمازگزاران، به عنوان جواب. شاید آنچه در مورد
این سرودها بیشتر مایۀ شگفتی می شود آن باشد که، مانند همۀ ادبیات دینی بابل، آنها را بازبان سومری قدیمی
نوشته اند؛ درواقع، این زبان برای دستگاه روحانی بابل همان حکم زبان لاتینی را برای کلیساهای کاتولیک رومی زمان
حاضر داشته است. همان گونه که میان سطور پاره ای از متنهای لاتینی سرودها و ادعیۀ کاتولیکی ترجمۀ آن به زبان جاری دیده می شود، در بعضی از سرودهای دینی بین النهرین که به دست ما رسیده، در میان سطور عبارات (قدیمی و رسمی)سومری اصلی، بر آن سان که شاگردان مدارس این زمان می کنند، ترجمۀ بابلی آنها نیز دیده می شود. نیز همان گونه که شکل این سرودها و اوراد در مزامیر یهودی و آداب دینی کلیسای رومی وارد شده، محتوای آنها نیز از
بدبینی و حس خرد شدن در زیر بار گناه یهودیان و مسیحیان نخستین، و همچنین پیرایشگران جدید حکایت
می کند. اگر چه احساس گناهکاری اثر مهمی در زندگی بابلیان نداشته، از آن در سرودها و اوراد به قدری نام برده و
درباره آن مبالغه کرده اند که اثر آن در آداب دینی سامی و سرودها، و اوراد غیر سامیی که از آن مشتق شده، تا امروز بر جای مانده است. مثلا در سرودی چنین آمده است (پروردگارا گناهان من بسیار است و کارهای بد من فراوان!من در دریای محنت و بدبختی غوطه ورم، و دیگر نمی توانم سرخود را بلند کنم. من روبه سوی خداوند بخشنده خود می کنم و اوراد می خوانم و ندبه می کنم… پروردگارا، خدمتگزار خود را مران.)تصور خاصی که مردم بابل ازگناه داشتند چنان بود که این ندبه ها و تضرعها صادقانه بود. در نظر آنان گناه تنها یک حالت معنوی نفسانی به شمار
نمی رفت، بلکه همچون بیماریی به آن می نگریستند که از چیرگی شیطان برجسم آدمی حاصل می شود و ممکن
است سبب هلاک او شود. نماز عنوان تعویذی را داشت که با آن عفریتی را که از اقیانوس نیروهای سحری مسلط بر
ارکان زندگی مشرق زمین قدیم خارج شده و به درون جسم فردی درآمده بود از تن او بیرون می راندند. مردم بابل
چنان تصور می کردند که این شیاطین موذی دشمن انسان همه جا در کمین او نشسته اند و ممکن است از درگشاده
یا از کلون یا پاشنۀ در به درون خانه درآیند، و چون شخصی گناهی مرتکب شده و با آن از حمایت خدایان نیک
بیرون رفته باشد، سبب بیماری یا دیوانگی او شوند. اجنه و کوتوله ها و اشخاص ناقص الاعضا، و بالاتر از همه زنان، در
نظر ایشان دارای آن قدرت بودند که هر گاه کسی را دوست ندارند شیاطین را به جسم او وارد کنند؛ حتی اینکار را با یک نظر و (چشم زخم)می توانستند انجام دهند. برای جلوگیری از گزند این شیاطین، طلسم و تعویذ و اقسام  مختلف باطل السحر به کار می بردند. غالباً چنان باور داشتند که چون کسی تصاویری از خدایان را همراه داشته باشد،
شیاطین از او می ترسند و می گریزند. مؤثرترین طلسم آن بود که سنگ کوچکی را به نخی یا زنجیری ببندند و آن را به گردن بیاویزند، به این شرط که سنگی که انتخاب می شود از آن سنگها باشد که برای صاحب آن خوشبختی
می آورد، و بند آن، بنا به غرضی که برای آن به کار رفته، سیاه یا سفید یا سرخرنگ انتخاب شود. بهترین ریسمان آن
بود که از پشم بز ماده ای تابیده باشند که بز نر به آن دست نیافته باشد. گذشته از این کارها، احتیاط مستلزم آن بود
که با کمک اوراد مؤثر و گرم و آداب جادویی نیز به بیرون راندن شیطان از بدن بپردازند، از آن قبیل بود پاشیدن آب
یکی از نهرهای مقدس، چون دجله و فرات، بر بدن شخصی که مورد نظر است. کار دیگری که در این قبیل موارد
می کردند آن بود که مجسمه ای از شیطان می ساختند و آن را در کرجی کوچکی می گذاشتند و به آب می انداختند؛
اگر کرجی چنان ساخته می شد که خود به خود بر روی آب واژگون شود، این عمل در نظر آنان بسیار مؤثرتر جلوه گر
می شد. گاهی سعی می کردند که با گفتن الفاظ مناسب و خواندن افسون صحیح شیطان را از بدن بیمار یا جنزده
خارج سازند و به بدن جانوری همچون مرغ یا خوک یا، بیش از همه، گوسفندی داخل کنند.
بیشتر نوشته های بابلی که از کتابخانۀ آسوربانی پال به دست آمده نسخه هایی سحریی است که برای بیرون راندن
اجنه و شیاطین، پرهیز کردن از گزند آنها، و پیشگویی و غیبگویی به کار رفته است. بعضی از آن الواح رساله هایی در
علم احکام نجوم است؛ دسته ای دیگر، از فال زدنهای ارضی و سماوی و راه تعبیر و تفسیر فالها بحث می کند؛
دسته ای از الواح درباره تعبیر خواب است، که از لحاظ حسن تنظیم و شگفت انگیزی با محصولات روانشناسی
پیشرفتۀ زمان حاضر رقابت می کند؛ در الواح دیگری سخن از آن است که چگونه می توان، با ملاحظۀ احشای جانوران
یا مشاهده اشکالی که قطره روغن چکیده بر روی آب ظرفی به خود می گیرد، از غیب اطلاع حاصل کرد. یکی دیگر از
راههای اکتشاف غیب، در نزد کاهنان بابل قدیم، نظر کردن در جگر جانوران بوده است؛ این هنر جگر بینی را اقوام
دیگری که پس از ایشان آمده از بابلیان اقتباس کرده اند، چه آن اقوام باستانی جگر را در انسان و دیگر جانوران مرکز
عقل می دانستند. هیچ شاهی به جنگ یا کشورگشایی نمی رفت، و هیچ فرد بابلیی به کار مهمی اقدام نمی کرد، مگر
آنکه کاهنی یا جادوگری طالع وی را به یکی از راههایی که ذکر شد بخواند و تکلیف او را معین کند.
هیچ تمدنی، از لحاظ پابند بودن به اوهام و خرافات، به پای تمدن بابلی نمی رسد. هر حادثه – از ولادت غیر طبیعی
گرفته تا اشکال مختلف مرگ – را کاهنان با تعبیرات سحری و فوق الطبیعه مورد تفسیر و تأویل قرار می دادند .
حرکتهای آب رودخانه و اشکال مختلف ستارگان و خوابها و کارهای غیر عادی انسان و جانوران، همه، چیزهایی بود
که کارشناسان در این امور از روی آنها آینده را پیش بینی و پیشگویی می کردند . همان گونه که ما امروز از روی
جست و خیزها و حرکات موش خرمای کوهی، درازی احتمالی فصل زمستان را حدس می زنیم، آن مردم نیز با
ملاحظۀ حرکات یک سگ، سر نوشت شاهی را پیش بینی می کردند. خرافات بابلی، چون از لحاظ ظاهر با خرافات ما
اختلاف دارد، به نظر عجیب و غریب می رسد، ولی حقیقت این است که هر چیز بیمعنی و سخیفی که در گذشته
وجود داشته، در زمان حاضر نیز در محلی از کره زمین انتشار دارد. در زیر شالوده هر تمدنی، خواه قدیم و خواه
جدید، دریایی از سحر و خرافه پرستی و جادوگری جریان داشته و هنوز هم در جریان است. شاید پس از آن هم که
آثار عقل و تفکر ما از میان برود، باز این گونه چیزها بر جای مانده باشد.

• منبع
• تاریخ تمدن ویل دورانت