تمدن ما تاریخ و تمدن ایران
آغاز می کنم به نام نامی آن که همیشه بوده و هست و خواهد بود. ایزد نیکی بخش که در عالم روحانی یکتاست و نام او، اورمزد است. خدای بزرگ و دانا و دادار و پرورنده و پاسبان و فروغ مند و نیکوکار و بخشاینده که دادستان نیک و تواناست. پرستش و نیایش می کنم خدای نیکوکاری را که بشر را از تمام مخلوقات گیتی برتر آفرید و به نیروی منطق، هوش و خرد داد، به او شهریاری مخلوقات گیتی و نگهداری آفریدگان برای روبه رو شدن با دیوان و رزم و پیکار با آنان عطا فرمود. (مناجات حضرت زرتشت)
از زمانی که آدمی پا به عرصه هستی نهاده خداوند او را بدون راهنما و مرشد و پیر نگذاشته و نخواهد گذاشت. در طول تکامل بشر از سوی پروردگار یکتا همواره پیامبرانی برگزیده شدند تا انسان ها را به منزلگاه حقیقی خویش هدایت کنند؛ طبیعتاً هر رسولی که از سوی خداوند مبعوث می گشت، خود دارای آیین و مذهب خاص بود. البته خاص به این معنی نیست که هدف آنها باهم فرق می کرد، بلکه هدف یکی بود، تنها در سیر و تکامل راه حقیقت باهم خرده اختلاف داشتند که این اختلاف کوچک نیز به خاطر ذوق و سلیقه در نهاد آدمی است که خداوند در وجود انسان قرار داده است. در این مقوله می خواهیم در مورد یکی از زیباترین احکام خداوندی به نام نماز، از دیدگاه پیامبر بزرگ و پاک ایران زمین حضرت زرتشت بپردازیم تا روشن شود چه ارتباط نزدیکی بین دین زرتشت با ادیان دیگر آسمانی، خصوصاَ دین کامل و بزرگ خدا، اسلام وجود داشته است در واقع می توان گفت نزدیکی دین زرتشت به دین اسلام باعث گشت که ایرانیان، اسلام را قبول کنند.
- پیشینه نماز در ایران
ایرانیان پیش از زرتشت هم عبادتی به پیشگاه خداوند یکتا انجام می دادند که آن را نماز می خواندند. ایرانیان باستان سه گاه شبانه روز، یعنی بامداد و نیمروز و شامگاه برای نماز و عبادت اهمیت می گذاشتند. آنان روز را به دو بخش تقسیم می کردند: یکی صبحگاه یا هاون، تحت حمایت میثره، و دیگری شبانگاه یا اٌورزَیره که تحت حمایت برادر اهورایی وی یعنی آپم نپات قرار داشت. به نظر می رسید شب، سومین بخش را تشکیل می داد که آن را اَیویسرٌوشرَه می نامیدند و این بخش از آن روان های مردگان بود؛ ظاهراً زرتشت دو بخش دیگر هم در این شبانه روز قرار داد و پیروانش را ملزم کرد که طبق آن پنج بار در روز نماز بخوانند. هر دو از فرشتگان مقرب خداوند در میان زردتشتیان بودند.
- پنج گاه نماز زرتشت در شبانه روز
زرتشت برای پیروانش پنج گاه نماز در شبانه روز تعیین کرد. بسیار جالب توجه است که نماز کیش باستان از حیث اوقات پنجگانه و سایر شرایط و آداب و رسوم شباهت زیادی به نماز مسلمانان دارد. اوقات نماز و شرایط آن در دین زرتشت مزدیسنی در شبانه روز پنج قسمت تقسیم شده و هر کدام به نام فرشته ای، نماز خواصی دارد.
- هاون گاه، Havangah، وقت آن از بر آمدن خورشید است تا نیمروز.
- رپیت وین گاه، Repithwingah، موقع آن ظهر است تا ۳ تسو (ساعت) بعد از نیمروز.
- ازیرین گاه، Oziringah، از سه ساعت بعد از ظهر شروع می شود. تا اول شب و پیدا شدن ستاره خاتمه می یابد.
- ایویس روتریمگاه، Aiwisruthrmgah، وقت آن از اول شب است تا نیمه شب.
- اشهین گاه، Ushahingah، وقت آن از نیمه شب است تا بر آمدن خورشید.
در روایات داراب هرمزدیار چنین آمده: هاون گاه شش ساعت است، رپیت گاه سه ساعت ازیرین گاه سه ساعت، ایویس روتریمگاه شش ساعت و اشهین گاه نیز شش ساعت است. هاونی و رپیت وین و ازیرین و ایویس و اشهین پنج فرشته نگهبان شب و روز هستند که هر یک از آن ها را گروهی از ایزدان، مانند مهر و رام و اردیبهشت و آذر و آپم نپات و ایزد آب و فروهر و اوپرتات و سروش و رشن و اشتاد همراهی می کنند.
- شرایط نماز در دین زرتشت
۱٫ پاک کردن تن از هر گونه کثافت و نجاست.
۲٫ پاک کردن لباس از هرگونه پلیدی، نسا (تن مرده و لاشه حیوانات و هر چیزی که بدان پیوسته باشد) و هیرنسا (چیزی است که از ذیروحی جدا شده باشد، مانند خون، ناخن، موی و امثال آنها)
۳٫ در برداشتن (۱) سدره و کشتی (۲)
۴٫ شستن دست و صورت که وضو نامیده می شود.
۵٫ پاک بودن جای نماز از هر گونه پلیدی و نسا و هیرنسا ( اطراف محل نماز تا چهل گام یا حداقل سه گام باید پاک و تمیز باشد)
۶٫ محل نماز به زور از کسی گرفته نشده باشد یا از پول دزدی خریده نشده باشد.
- ۱٫ سدره پیراهنی است بدون یقه، با آستین های کوتاه، سفید و ساده و گشاد که تا زانو می رسد و چاکی در وسط دارد که تا به آخر سینه می رسد و در آخر آن چاک، کیسه کوچکی دوخته شده که کیسه کَرفه (ثواب) نامیده می شود این کیسه نشانه ای از گنجینه پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک شمرده می شود. سدره در کتب دینی پهلوی شپیک (Shapik) نوشته شده است.
- ۲٫ کشتی (Koshti) بندی است سفید و باریک که از هفتاد و دو نخ پشم گوسفند بافته می شود، هفتاد و دو نخ علامت هفتاد و دو یسناست. برای هر زرتشتی که به هفت سالگی برسد پوشیدن سدره که جامه پرهیزکاری و پارسایی است و بستن کشتی به دور کمر که بند بندگی خداوند است الزامی می باشد.
- ترتیب وضو در دین زرتشت
وضو یکی از مقدمات نماز است که باید هر نماز خوانی قبل از شروع نماز خویش باید آن را به جا آورد. همان طوری که در مکتب بزرگ اسلام برای خواندن نماز باید وضو را طبق اساس و دستورهای اسلام انجام داد تا با پاکیزگی کامل در پیشگاه خداوند بزرگ حاضر شد، در ادیان دیگر آسمانی خصوصاً دین زیبای زرتشت، نماز گذار قبل از خواندن نماز باید خود را توسط وضو از تمام ناپاکی ها و پلیدی ها پاک گرداند.
ترتیب و اصول وضو در دین زرتشت شبیه ترتبب و اصول وضو در دین اسلام است. هر زرتشتی وظیفه دارد برای انجام دادن وضو این قوائد و اصول را رعایت کند. اول دست ها را تا مچ و صورت را تا بنا گوش و زیر زنخ و بالای پیشانی و نیز پاها را تا قوزک سه بار با آب تمیز خوب شستشو می دهند. آنگاه دعای دست و رو شستن را که سروش باج نام دارد می خوانند و به نو کردن کُشتی (باز و بسته کردن کشتی) پرداخته پس از آن شروع به خواندن نماز می کنند. در صورتی که آب نباشد و یا به علتی استعمال آب مجاز نباشد، در این صورت دست ها را سه بار به روی خاک تمیز می زنند و سپس به صورت و پشت دست می کشند. هنگام وضو کردن دعایـی به نام سروش باج می خوانند، که در زیر به آن اشاره می کنیم:
بنام ایزد بخشاینده بخشایشگر مهربان – به خشنودی اهورامزدا، اثم وهی (سه بار) من اقرار دارم و استوارم به دین مزدیسنی که آورنده زرتشت، مخالف دیو پرستی و کیش اهورائی است.
اگر بامداد باشد – به هاون (صبحگاه) اشو و سردار اشوئی (۱) یزشن و نیایش و درود و ستایش باد – به دهدار نیکخواهی که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و درود و ستایش باد.
اگر نیمروز باشد – برفتون (نیمروز) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود و ستایش باد – به شهردار مردم نوازی که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد.
اگر پسین باشد – به ازیرن (پسین) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود و ستایش باد – به پادشاه بادرام پروری که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد.
اگر شب باشد – به ایوه سریترم (شامگاه) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود و ستایش باد – به پیشوای روحانی بشر دوستی که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد.
اگر نیمه شب باشد – باشهن (سحرگاه) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود ستایش باد – به کدخدای نیک خواهی که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد.
- (۱) حضرت
- قبله در آیین زرتشتی
خداوند در مکانی مشخص نیست که آدمی بتواند رو به سوی او نهد و عبادت کند، زیرا که خداوند در همه جای هستی چه در کوه و چه دریا و چه در قلب ها و… به هر جا که رو نهی خداوند آنجاست. خداشناسان در ادیان هایی آسمانی برای اینکه قبله ای واحد برای اعلام وحدت در میان امت خویش داشته باشند، یکی از عناصر بزرگ و زیبای طبیعت را نشانه بزرگ اهورامزدا دانسته و آن را قبله گاه خویش برای اظهار بندگی به پیشگاه خداوند می دانستند. که دین زرتشت نیز از این قائده مستثنی نیست.
پرستش سو (قبله) در کیش مزدیسنی از لحاظ اینکه نمی توان برای خدا حدود و جهتی را در نظر گرفت از این رو موقع نماز خواندن، به طوری که در بحث آتش خواهد آمد، به سوی نور و روشنایی از قبیل آفتاب و ماه و چراغ و آتش روی می کنند. همانگونه که گفته شد، زرتشتی ها به سوی نور و روشنایی می ایستند و نماز می خوانند و برداشت آن ها از نور و روشنایی چنین است:
فروغ نور و روشنایی ظاهر نموداری از نور و روشنایی عالم حقیقت و معنویت می باشد و در طراوت روح و دل اثری بس بـزرگ دارد و انسـان را به تجلیـات انوار خـدایــی متوجـه می سازد. تمام آفریدگان به نور نیازمند هستند، همان گونه که حیوانات با بهرگیـری از نــور زنده اند و نباتات از نور زندگی می گیرند، چنانکه اگر گلدانی را پشت پنجره بگذاریم، پس از چند روز می بینیم که برگ ها و شاخه های آن به سوی نور متمایل می شود. در کتاب های مقدس دینی خداوند همیشه خود و پیامبران خود را نور معرفی می کند به برخی از پیامبران بنی اسرائیل خداوند به چهره آتش و نور نمایان می شود.
- ترجمه نماز زرتشتی
نماز اول – به خشنودی اهورامزدا – به نام خداوند بخشاینده بخشایشگر مهربان پاکی و راستی بهترین نیکویی است و هم مایه سعادت است، سعادت از برای کسی که راست و خواستار بهترین راستی است.
نماز دوم – به خشنودی اهورامزدا – به نام خداوند بخشاینده بخشایشگر مهربان همان گونه که سردار دنیا (اهو) توانا و نیرومند است به همان اندازه سردار دین (رتورد) نیز به مناسبت پاکی و اشویی خویش نیرومند است موهبت اندیشه نیک (وهومن) لقب کسی است که برابر خواسته مزدا رفتار کند. سلطنت اهورایی ویژه کسی است که درویشان. بینوایان را دستگیری کند.
نماز سوم – مزدا اهورا آگاه است از آن کسی که (چه مرد و چه زن) در میان موجودات ستایشش بیشتر و بهتر است، به حسب راستی، این چنین مردان و این چنین زنان را می ستاییم.
خـلاصـه
به نام خداوند بزرگ و اهورامزدای توانا که آدمی و جهان طبیعت با این عظمتش شب و روز او را ستایش می کند و نماز به پیشگاهش پیش کش می کند، آدمی باز نتوانسته شکر حتی کوچکترین نعمت دادار هستی بخش را به جا آورد. پس در پیشگاه خداوند جز شکر هر چه بگوییم ناثواب است.
همان طوری که ما مسلمانان در هر روز برای اظهار بندگی به پیشگاه مقدس خداوند یکتا پنج نوبت نماز می گذاریم، در دین زیبای زرتشتی هم هر زرتشتی در هر روز پنج نوبت به پیشگاه اهرامزدای پاک نماز می گذارد. بر هر زرتشتی تکلیف و جز عبادت های ضروری او به حساب می آید، که نماز را با آداب خواص دین خویش به جا آورد.
آداب نماز، آن گونه که از عمال دینی امروز آنان می دانیم، بدین قرار است: فرد مؤمن، نخست با شستن غبار از رخسار، دست ها و پاها، خود را مهیا می سازد؛ آن گاه کمر بند مقدس را می گشاید و با گرفتن آن در دستان و در مقابل خویش چشم بر نماد پارسایی، یعنی آتش، رو به درگاه آفریدگار خود می ایستد. سپس وی به اهورامزدا نماز می برد و اهریمن و شیطان را لعن می کند و همچنان که هنوز نماز می گذارد بار دیگر کمر بند را به کمر می بندد همه این مراسم فقط چند دقیقه طول می کشد، ولی تکرار منظم آن، عمل دینی بسیار ارزشمندی است که هم انضباطی استوار و هم اظهار منظم اصول بنیادین این دین بزرگ را در بر دارد. هر فرد زرتشتی قبل از اینکه به پیشگاه اهورامزدا نماز بگذارد، باید خویشتن را از هرگونه آلودگی چه جسمی و چه روحی پاک گرداند، در واقع به فرموده حضرت زرتشت آدمی باید جهان تن و روان را از هر گونه ناخالصی منزه گرداند تا سعادتمند گردد.
پاک کردن تن از هر گونه ناپاکی، پاک کردن لباس از هر گونه پلیدی، نسا و هیرنسا (قبلاً در متن توضیح داده شده است) و نیز پوشیدن سدره و بستن کُشتی، همه و همه این آداب و رسوم چه در دین زرتشتی و چه در ادیان های دیگر حتی در دین بزرگ و کامل اسلام بهانه ای است که انسان خود را پاک و مطهر سازد و در رفتار خود صداقت را فراموش نکرده و کردار نیک داشته باشد، و در گفتار خویش راستی را ظاهر ساخته وگفتار نیک داشته باشد، و اندیشه خویش را به سوی کمال و رستگاری رهنمود ساخته، و اندیشه نیک داشته باشد. در این صورت است که نماز گذار اسلامی، زرتشتی، مسیحی، یهودی و… بر شیطان و اهریمن بزرگ که همان دیو نفس است پیروز می شود و دل خویش را از انوار خداوندی روشن و منور می سازد.
منابع و مآخذ:
زرتشتیان؛ باورها و آداب دینی آنها، مری بویس، ترجمه عسکر بهرامی، انتشارات ققنوس، تهران. ۱۳۸۲
اصل و نسب و دینهای ایرانیان باستان، دکتر عبدالعظیم رضایی، چاپ اقبال، تهران. ۱۳۸۱
تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان، حسن پیر نیا، انتشارات بهزاد، تهران. ۱۳۸۳
ایران در مان ساسانیان، آرتورکریستن سن، ترجمه رشید یاسمی، چاپ تهران (افست) ۱۳۱۳
تمدن هخامنشی دو جلد، علی سامی، چاپ شیراز، تهران. ۱۳۴۵
تمدن ایران ، اثر چند تن خاور شناس ، ترجمه دکتر عیسی بهنام ، بنگاه ترجه و نشر کتاب ، تهران . ۱۳۳۷
اوستا، هاشم رضی، انتشارات فروهر، تهران. ۱۳۷۴
شایست ناشایست (پهلوی ساسان)، آوانویسی، ترجمه فارسی: کتایون مزداپور، چاپ فرهنگ، تهران. ۱۳۶۹
کاثاها، گزارش پور داود، انتشارات دانشگاه تهران. ۱۳۵۴
خرده اوستا، گزارش پور داود، انجمن زرتشتیان ایرانی و انجمن ایران لیگ، بمبئی.
یشتها؛ بخش دوم (متن اوستایی ترجمه) گزارش پور داود، انتشارات دانشگاه تهران. ۱۳۵۶
یسنا؛ بخش اول (مقدمه، ترجمه) گزارش پور داود، انتشارات دانشگاه تهران. ۱۳۵۶
تاریخ ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه، دکتر حسن پیرنیا، انتشارات بهزاد، تهران. ۱۳۸۳
ایران؛ آیین و فرهنگ، دکتر محمودرضا افتخارزاده، انتشارات رسالت قلم، تهران. ۱۳۷۷
اسلام و ایران (مذهب و ملیت ایرانی)، دکتر محمودرضا افتخارزاده، انتشارات رسالت قلم، تهران. ۱۳۷۷
ساسانیان، دکتر اردشیر خدادادیان، نشر به دید، تهران. ۱۳۸۰
برنامه زندگی (فروع دین اسلام) آیت الله حسین مظاهری، نشر ذکر، تهران. ۱۳۸۰
ارداویرافنامه (متن پهلوی)، دکتر رحیم عفیفی، انتشارات توس، تهران. ۱۳۷۲
فرهنگ ایران باستان، ابراهیم پور داود، انتشارات دانشگاه تهران. ۱۳۵۶
وندیداد، ترجمه هاشم رضی، انتشارات فکر روز، تهران. ۱۳۷۶
تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، احمد تفضلی، انتشارات سخن، تهران. ۱۳۷۶
دین ایرانی، امیل بن ونیست، ترجمه بهمن سرکاراتی، انتشارات دانشگاه تبریز. ۱۳۵۰
زرتشت و جهان غرب، دوشن گیمًن، ترجمه مسعود رجب نیا، انتشارات انجمن فرهنگ ایران باستان، تهران. ۱۳۵۰
تمدن ساسانی، سعید نفیسی، انتشارات فروغی، تهران. ۱۳۱۳
معتقدات و آداب ایرانی، هانری ماسه، ترجمه روشن ضمیر، تبریز. ۱۳۵۷
داستان های ایران باستان، احسان یارشاطر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران. ۱۳۵۱
فرهنگنامه پارسی، سعید نفیسی، چاپ رنگین، تهران. ۱۳۱۹
تاریخ، هرودت، ترجمه احمد بهمنش، انتشارات دانشگاه تهران
آداب و رسوم ملی ایران، آذرتاش آذرنوش، مطالعات فرهنگی، تهران. ۱۳۵۴
تاریخ ماد، دیاکونف، ترجمه کریم کشاورز، انتشارات پیام، تهران. ۱۳۵۰
