ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی کاشف علمی و نظریه قاره ی آمریکا

یادداشت ویراستار

ابوریحان محمّد بیرونی ِ خوارزمی (۳۵۲ – ۴۲۹ خورشیدی/ ۹۷۳ – ۱۰۵۰ میلادی)، ریاضی دان، فیزیک دان، فیلسوف، گیاه شناس، داروشناس، کانی شناس، اخترشناس، جغرافیا دان، تاریخ نگار، مردم شناس و پژوهنده ی استوره ها و افسانه های کهن، یکی از چهره های شگفت و — به تعبیر قدیم — اُعجوبه در تاریخ فرهنگ ایران است. او در بیش از یک هزاره پیش از این، فرهیخته مرد و خردورز ِ آزاده و بلندپروازی بود در حدّ یک دانشمند جهانی ی روزگار ما. به دیگر سخن، او بسیار از زمان خویش پیشتر بود و بخش بزرگی از دستاوردهای اندیشه و دانش و پژوهش او، هنوز هم روزآمد و ارزشمند و رهنمون است.

کافی است یادآوری شود که این بزرگ مرد ِ شگفت، یسی پیش از کوپرنیک و گالیله و دیگر کاشفان و دانشمندان باختری، نه تنها به گوی سان (کروی) بودن ِ زمین و گردش آن به گرد خورشید پی بُرد؛ بلکه در یک کوشش درخشان علمی، شعاع ِ کره ی زمین را اندازه گرفت و رقم به دست آورده اش با آنچه دانشمندان امروز پس از هزارسال و به یاری ی این همه آزمون و افزار – های گوناگون علمی و فنّی به دست آورده اند، تنها ۱۵ کیلومتر اختلاف دارد.

در سال ۱۳۵۳ خورشیدی که آیین بزرگداشت ِ هزاره ی بیرونی در تهران برگزارگردید، استاد ِ زنده یادم جلال الدّین همایی — که در ویرایش و نشر اثرهای آن دانشمند بزرگ و شناساندن چهرهء تابناک او به ایرانیان و جهانیان این عصر، کوششی گسترده کرده بود — درسخنرانی ی تاریخی ی خود به مناسبت ِ آن آیین ِ فرخنده در یک همایش بزرگ در تالار رودکی ی تهران، گفت که می خواهد درباره ی کاشف ِ قارّه ی آمریکا سخن بگوید. بیشتر ِ حاضران در تالار که مقصود استاد را از این اشاره در نمی یافتند، دچار ِ شگفتی زدگی شدند و برخی نیز اندک جنب و جوش و پچپچه ای کردند! استاد که با تیزبینی و زیرکی شنوندگان سخنش را می پایید، پیش دستی کرد و در خطابی به حاضران گفت که بی تابی و شتاب زدگی از خود نشان ندهند و اندکی دندان صبر بر جگر بفشارند تا دریابند که مطلب به راستی از چه قرارست. آن گاه در حدّی که زمان یک سخنرانی ی همگانی اجازه می دهد، مقدّمه ای درباره ی پایگاه علمی ی بیرونی و دستاوردها و کشف های والای او پرداخت تا به جایی رسید که گفت:

"بر پایه ی سندهای علمی ی موجود، ابوریحان بیرونی نه تنها نخستین کسی بود که به کروی بودن ِ زمین پی برد؛ بلکه اوّلین دانشمند و کاشفی بود که به وجود ِ قارّه ی آمریکا اشاره کرد و به صراحت نوشت که امکان ندارد زمین تنها شامل همین قارّه ها و خشکی هایی باشد که ما می شناسیم و بدون تردید، خشکی های دیگری را در برمی گیرد که ما هنوز آنها را نمی شناسیم."

آن روز حاضران در تالار رودکی با اندکی ناباوری از سخنان مستند و دقیق ِ استاد همایی بر جای خود میخکوب شدند. امّا دیری نپایید که یونسکو در نشریه ی پیام، ویژه ی هزاره ی بیرونی، شرح این کشف بزرگ و دیگر کارها و یافته های دانشمند بی همتای ایرانی را با تفصیل تمام و تصویرهایی روشنگر منتشرکرد.

بیرونی نه تنها در همه ی گستره های دانشی و فلسفی که در آغاز این یادداشت برشمردم، چهره ای یگانه و ممتاز بود؛ بلکه در آزادگی و بزرگواری ی انسانی و شک ورزی ی همیشگی ی علمی و پرهیز از جزم باوری و خود همه چیزدان انگاری، نیز شاخص بود و همتایی نداشت. او که هم ولایتی و همروزگار ابوعلی سینا بود، با آن پزشک و دانشمند و فیلسوف نامدار و سرآمد، پیوند و داد و ستد اندیشگی داشت و مجموعه ای از نامه های ردّ و بدل شده در میان آن دو برجامانده است ( –> لغت نامه ی دهخدا، زیر ِ درآمد ِ ابوریحان بیرونی). در این نامه ها به روشنی با سرشت ِ خود محورانه و لحن ِ تند و پرخاشگرانه ی ابن سینا از یک سو و منش ِ آرام و نسبی نگر و فرهیخته و بردبار بیرونی از سوی دیگر، آشنا می شویم و درسی بزرگ در زمینه ی چگونگی ی برخورد یک فرزانه ی راستین با دیدگاهها و برداشتهای دیگران می آموزیم.
آنچه در پی می آید، روایتی است به گُفتاورد از یکی از یاران بیرونی که در واپسین دم ِ زندگانی ی آن نادره مرد ِ روزگاران با وی دیدار و گفت و شنود داشته است و چهره ی فرزانه و منش همواره پویا و جویای او را به خوبی به نمایش درمی آورد و نیز چند گفتاورد بسیار خواندنی و آموزنده از خود ِ بیرونی که می تواند الگو و نمونه ی رفتاری باشد برای هر دانش پژوه آزاده و پویایی در زمانی و هر جایی. از آقای منوچهر آرین که این روایت و گُزینه ی گفتارهای دانشمند بزرگ را به این دفتر فرستاده اند، بسیار سپاسگزارم. ج. د.

 

به نام خداوند جان و خرد

"بر استاد وارد شدم و در دم مرگ بر بالین او نشستم. از من مسئله ای پرسید. گفتم: اکنون چه جای این سئوال ا ست؟ گفت: ای برادر، کدام یک از این دو بهتر است؛ این مسئله را دانسته بمیرم یا ندانسته در گذرم؟ پس جواب مسئله را به او گفتم و بیرون آمدم. هنوز چند گامی فراتر نرفته بودم که صدای شیون بگوشم رسید و اجل استاد بیرونی را درگرفت .[۱]

و هیچگاه قلم از دست او دور نمیشد و چشمانش از مطالعه و مغزش از اندیشیدن باز نمی ایستاد جز در دو روز عید نوروز و مهرگان هر سال و جهت تهیه آذوقه و ملزومات  بزیر آمدن] خورشید را با حلقه عِضاده دار اندازه میگیریم.>>درین روش بیرونی خوارزمی زاویه میانگاهِ خورشید را در زمان غروب و در بالای کوه و پایین آن در تراز آب دریا با ابزار دقیقی پیدا نموده است و چون بلندی کوه را پیدا نموده است پس توانسته است شعاع و پیرامون واندازه کمان یکدرجه زمین را بدست آورد .<< و هنگامی که من در قلعه نَندَنَه از سرزمین هند بودم ، و بر کوه مشرف برآن از طرف مغرب بالا رفتم ، و بیابان جنوبی آنرا دیدم ، بر آن شدم که این روش را در آنجا بیازمایم . پس بر قله کوه آنجا را که به نظر میرسد کره لاجوردی به زمین میرسد رصد کردم و خط دید را به اندازه 'oo:34 از خط عمودِ بر خظ قایم فرو افتاده یافتم . و ارتفاع کوه را اندازه گرفتم و آنرا ۱۸": ' 3 : 652 [ 055 .652= 360/18 + 60/3 + 652 ] از ذراع [ اَرَش] پارچه ی مرسوم در آن سرزمین یافتم که در تصویر همان خط EL است . چون زاویه T قایمه است ، و زاویه k به اندازه انحطاط ‘oo:34 ، و زاویه E به اندازه متمم آن یعنی ۲۶′: ۸۹ [ ۲۶’ : ۸۹ = ’۰۰:۳۴- ۹۰ ] است ، پس زاویه مثلث ETK معلوم است ، و اضلاع آن بر حسب مقیاسی که EK جیب کلی باشد معلوم خواهد بود .با این مقیاس [ شست گانی یا ستینی ] TK برابر میشود با ۴۹" : 59' : 59 [‌ مقیاس را بیرونی خوارزمی در گذشته بر پایه جیب کلی ۶۰ گرفته است اکنون ما آنرا یک میگیریم ۶۰ = (SIN (90 یا ۱ = (۹۰)SIN پس ۴۹" : 59' : 59 = (26' : 89 )SIN یا جیب ] ، و تفاوت آن با جیب کلی ۱۱" :' 00 : 00 [ 11″ :’ 00 : 00 = 49″ : 59′ : 59 – 60 ] همان ارتفاع EL است .ولی اندازه EL [بلندی کوه ] بر حسب ذراع [اَرَش] معلوم است ، و نسبت ذراعهای آن به ذراعهای LK ، همچند نسبت ۱۱″ :’ ۰۰ : ۰۰ است به ۴۹″ : ۵۹′ : ۵۹ و حاصل ضرب ۱۸″: ‘ ۳ : ۶۵۲ که شماره ذراعهای EL است در ۴۹″ : ۵۹’ : ۵۹ که اندازه اجزا LK است، میشود “” ۴۲ : “‘ ۲۳ : ” ۲۷: ‘ ۱۸: ۳۹۱۲۱ [یا ۲۹۱۹۳۰۵۵۶ .۳۹۱۲۱] و چون اینمقدار را بر ۱۱″ :’ ۰۰ : ۰۰ که اجزا EL است تقسیم کنیم ، ۹″ : ‘ ۲: ۱۲۸۵۳۳۳۷ [ ۱۲۸۵۳۳۳۷٫۰۳۵۸ ] به دست می آید که شماره ذراع های نصف قطر زمین یا شعاع زمین یعنی LK است ، و بنا براین طول محیط آن برحسب ذراع [ اَرَش] میشود ” ۳۹: ‘ ۳۰: ۸۰۴۷۸۱۱۸ [۵۱۰۸۳ .۸۰۴۷۸۱۱۸] و در ازای یک جز از سیصد و شصت جز محیط زمین یعنی یکدرجه ، ” ۴۵: ‘ ۱۹: ۲۲۳۵۵۰ [ ۳۲۹۲ .۲۲۶۵۵۰] و چون اینمقدار را بر ۴۰۰۰ [ هر میل ۴۰۰۰ ارش و هر فرسنگ یا فرسخ برابر ۳ میل یا ۱۲۰۰۰ ارش است] تقسیم کنیم ، عده میلهای موجود در یکدرجه برابر با ۱۵″ : ۵۳’ : ۵۵ [۸۸۷۵ .۵۵] به دست می آید که از روایت حَبَش چندان دور نیست . و توقیق دهنده خداست .>>[۸]SIN(E) = R / ( R+h)R* SIN(E) + h* SIN( E) = RR = h * SIN(E) / [ 1 – SIN(E)]یا در روش شستگانیR = h * SIN(E) / [ 60 – SIN(E)

 

—————————————————————————–

منابع:
[۱] هزاره بیرونی –مهیار خلیلی و علی نجفی چاپ گهر ۱۳۵۲ برگ ۷
[۲] ۲۱ همان برگ
[۳] همان برگ ۱۱۱
[۴] همان برگ ۱۰
[۵] التفهیم بیرونی خوارزمی بکوشش استاد همایی، چاپ هما – ۱۳۶۷، برگ ۵۵
[۶] بیرونی خوارزمی: تحدید نهایات الاماکن، برگردان احمد آرام، چاپ دانشگاه، ۱۳۵۲، برگ ۱۹۵ ۱۸۶ –
[بیرونی خوارزمی این روش شمارشگری را در نوشته های دیگر خود در کتاب اسطرلاب و [۷
در قانون مسعودی خود هم آورده است که چنانچه اعداد نوشته شده بالا باهم مغایرتی داشته باشند ،نیاز به پژوهش بیشتری در مقابله کردن همه نسخه ها در همه کتابهای مانده و رونویسی شده بیرونی خوارزمی میباشد.
[۸] استاد احمد آرام اختلاف نسخه های مقابله شده خود را ننوشته اند.