تمدن ما تاریخ و تمدن ایران
خَشایارشا پسر داریوش بزرگ و آتوسا دختر کوروش بزرگ بود.خشایارشا پس از ۲۰ سال سلطنت، توسط یک خواجه به نام میترا یا اسپنت میترا و رئیس گارد سلطنتی به نام اردوان که با یکدیگر همدست شده‌بودند، در خوابگاه خویش کشته شد.کالبد خشایارشا را به نقش رستم آورده، در آرامگاهی که به فرمان وی در ۱۰۰ متری شرق و شمال شرقی آرامگاه داریوش بزرگ برایش آماده شده بود، دفن کردند.
جبهه ی این آرامگاه بطور کلی همان خصوصیات جبهه ی آرامگاه داریوش دارد.آرامگاه خشایارشا گوری صخره‌ای در کوه حاجی‌آباد نقش رستم است که در بلندای ۲۶ متری از تراز زمین جای گرفته‌است و به شکل صلیب تراشیده شده است. دهلیز و ورودی آرامگاه، ۳ متر در ۶٫۶۰ متر است و تنها یک اتاقک دارد که درست روبه‌روی درگاه ورودی است و در آن سه قبر کنده شده‌است. مشخص نیست که چه کسانی با خشایارشا در این قبرها دفن شده‌اند.در بخش بیرون در بالایی صلیب، نقش نماد فروهر و ماه، در بالا و تصویر خشایارشا در حالی که دستش را به سوی فروهر و آتشدانی که روبه‌رویش قرار دارد دراز کرده، حکاکی شده‌است. در زیرپای شاه اورنگی که مردم سرزمین‌های گوناگون بر دوش دارند، قرار دارد.
برش عمودی و افقی از آرامگاه
به چهار دلیل می‌توان انتساب این آرامگاه را به خشایارشا، اثبات کرد:
- پیش از هر آرامگاه دیگری در خصوصیات سنگ‌تراشی و کارهای هنری، دورهٔ داریوش بزرگ و خشایارشا را به‌یاد می‌آورد.
- در سمت راست آرامگاه داریوش واقع شده و از لحاظ نقوش، به‌آن شباهت فراوانی دارد.
- این آرامگاه را در سینهٔ صخره‌ای عمودی کنده‌اند که وقت چندانی برای تراشیدنش لازم نبوده، در حالی که آرامگاه طرف چپ آرامگاه داریوش را در صخره‌های شیب‌دار و برجسته تراشیده‌اند که وقت بیشتری می‌خواسته و معلوم است که آنکه جای بهتر را برگزیده، لابد زودتر دست به کار شده‌است.
- محور طولی دهلیز آن درست موازی با جبههٔ بیرونی آرامگاه است، و این ویژگی را فقط در آرامگاه داریوش بزرگ می‌توان یافت و آرامگاه‌های دیگر چنین دقت و موازنه‌ای ندارند.
